эсээ

ШАТ

/эсээ/

    Олон ч шатаар өгсөж уруудаж дээ? Тоог нь гаргах аргагүй болжээ. Цор ганцаараа баяр хөөртэй, уйтгар гунигтай эсвэл  найз нөхөдтэйгээ, хань ижилтэйгээ, үр хүүхэдтэйгээ, шавь нар дүү нартайгаа, аав ээж, ах дүүстэйгээ хамт шатаар бишгүй л уруудаж, бишгүй л өгсөж. Тэр тоолонд арван хэдэн насны нэгэн дурсамж байнга сөхөгдөнө.

     Анх намайг төрөхөд л гэрийнхэн маань МОМО гэж нэрлэсэн гэдэг юм. Сүүлд эмээ монхор бор юм төрөхөөр нь өхөөрдөөд ингэж дуудцгаасан гэж билээ. Бараг л сургуульд ортлоо өөрийнхөө албан ёсны нэр БАТХУЯГ гэдгийг мэддэггүй байлаа. Заримдаа ирц бүртгээд багш нэр дуудахад “Батхуяг гэдэг чинь хэн билээ” гэж бодож суусан удаатай. Одоо ч найз нөхөд, их л дотны хүмүүс минь, хайртай дүү нар бүгд  МОМО гэж дууддаг. Энэ нэрэндээ ч би дуртай. Харин өнөөх байнга сөхөгддөг дурсамж минь ийм учиртай.

     Дунд сургуулийн долдугаар ангийн сурагч байхдаа МОМО нэртэй дэлхийн түүхэнд тодорсон суут хүн байдаг эсэхийг хайж билээ. Нилээдгүй хугацаанд хайсан боловч олоогүй юм. Их л сэтгэлээр унасан санагдана. Аргаа бараад дунд сургуулийн түүхийн багшаасаа асуусан юмдаг. Харин багш орос хэлээр нэвтэрхий толь шүүрдэж шүүрдэж МОМО ГИУЗЕППЕ гэдэг итали эр дэлхийд нэртэй уран барималч байдаг юм байна гэсэн баяртай мэдээ дуулгав. Хожим тэр итали эр 1932 онд Италийн Ватиканы музейн дэлхийд хосгүйд тооцогддог ШАТ-ыг  хийсэн гэдгийг мэдэж авсан юм. Тэгээд олон хоног ер бусын гайхамшигтай ШАТ хийх мөрөөдөлд автав. Тэр Италиас лав би илүү шат хийнэ дээ? Адилхан нэртэй хүн маань алдартай ШАТ хийсэн байхад би ядаж модон шат ч хийгээгүй гэж гутарсан тал ч бий. Английн хатан хааны ордонд Тупил нэртэй алтан зул цэцгийн шат байдгийг дуулаад үзэхсэн гэж их мөрөөдөж билээ. Зарим шөнө хоосон агаарт үл үзэгдэх шат хийчихээд өгсөж явна гэж зүүдлэсэн санагддаг юм. Ер бусын шат гэхээр тийм л үл бүтэх уран сэтгэмж намайг эзэмдэж байсан ажээ. Агаарт үл үзэгдэх шат хийгээд тэнгэрт хүрэх санаа минь одоо ч хааяа толгойд эргэлддэг гэвэл итгэх хүн ховор биз. Хүүхэд насны гэгээн дурсамж минь одоо ч шатаар өгсөх уруудахад хааяахан  бодол дундуур шурган орж ирдэг юм.

     Харин энэ хэсэг бол өөр ШАТ-ны тухай эргэцүүлэл. Нэгэн өвгөн багш минь “би чиний утга зохиолын өмнөх шат. Чи над дээр гишгэж өөдөө өгссөн. Би байгаагүй бол чи дээш гарахгүй” гэж загнах занах хоёрын дундуур айлгаж билээ. Манай утга зохиолд ингэж хүндлэл хүлээхийг, хүндлэхийг шаардагсад тийм ч цөөнгүй. Багшийн хэлснээр бол хамгийн аймаар нь би хүн дээр гишгиж дээшээ гарсан болчихоод байлаа. Эсвэл би хүний хормойноос зүүгдээд, дараа нь бэлхүүсээр нь тэврээд, эцэст нь мөрөн дээр нь гараад одоо толгой дээр нь суучихсан юм шиг санагдаад байв. Өвгөн багшийн хэлсэн үгийг үнэн гэж тооцвол би бусдыг хайр найргүй гишгилж шат өгссөн өөдгүй этгээд болж таарав. Үнэнийг хэлэхэд зарим хүнээр би ном заалгасан минь үнэн ч өөрийн муугаас болж юу ч сураагүй юм. Гэтэл зарим хүнээр би ном заалгаагүй мөртлөө асар их зүйл сурч авсан байгаа юм. Тийм байтал би ном заасан бүгдийг багш гэж дуудаад доогуур харж, дорой царайлж явах ёстой болж таараад байв. Бас болоогүй өмнөх шат гэж хүндлэх ёстой болов. Гэтэл тийм түвшний уран зохиолын ШАТ-уудыг би аль арван хэдэн насандаа гишгилгүй үсрээд гарчихсан байдаг.

    Саяхан даа? Сантиего хотод метроны шатыг төгөлдөр хуурын даралт шиг хар цагаан өнгө алаглуулсан хийсэн гэнэлээ. Бас болоогүй өнөөх шатан дээр хүмүүс гишгихээр хөгжмийн аялгуу эгшиглэдэг гэж байгаа. Уянгалаг сайхан хөгжим эгшиглэх шатаар бүгд өгсөж, уруудах дуртай байх нь тодорхой. Харин манай хотын ихэнх шат шиг өвөл мөсөн гулгуурын талбай шиг гялайгаад байвал хэн түүнд дээр гишгиж, халтирч унаад гэмтэж бэртэхийг хүсэх билээ.

   Өвгөн багшийн хэлснээр өмнөх үе нь дараа үеийнхээ ШАТ болдог юм бол би Сантиего хотын метроны шат шиг байхыг хүснэм. Энэ л бодол минь уран зохиолын ШАТ-тай ямар холбоотой вэ? Олон хүн намайг алгасаад харайчихаж болох биш үү? Би хичнээн сайхан хөгжим аялгуу цуурайтуулаад байвч ирээдүйн утга зохиолын хүмүүс намайг тоож  гишгихгүй байж болох уу?  гэсэн эргэлзээ бодлуудтай минь холбоотой санагдана. Нэг талаар би ямар утгагүй зүйлд санаа зовж байгаа мэт боловч нөгөө талаар хүн гишгиж өгсдөг ШАТ байх ямар нэгэн далдын хүсэлд хөтлөгдөөд байгаагаа мэдэрнэ. Ийм хүсэл зохиолч бүхний дотор байдаг гэдгийг би мэднэ. Зарим нь түүнийгээ маш сайн нууж сурсан байдаг юм. Зарим нь тэр далдын хүслээ шууд л ил цагаан илэрхийлдэг. Гэхдээ ШАТ гэж даруухан санахаасаа илүү өөр сүнслэг чанарт аваачиж илэрхийлдэг үзэгдэл уран зохиолд бий. Тиймээс л өнө мөнх та нарын дунд оршиж, цагийн цагт та нар намайг санаж, би сэвэлзэнэ, шуурна, үлээнэ гэсэн шүлэг бичсэн байдаг юм. Нэр тодорхойгүй нэгэн шүлэгчийн иймэрхүү утгатай “БИ” гэдэг шүлгийг хэдэн жилийн өмнө “БИЙРБЭХ”-ээс уншиж байсан юмдаг. Ийм итгэл үнэмшилтэй байх буруу  биш. Харин ШАТ болохын тулд ядаж тэр ШАТ-ны нэг гишгүүр байхын тулд уран зохиолд ямар их авьяас, тэмцэл, зориг хатуужил хэрэг болдгийг гадарладаггүй байх нь буруу.

     Саяхан даа? Миний орж сонирхдог нэг интернет сайтад “Энэтхэгийгийн Веедийн уран зохиолын гол судар Аюурвеедэд хүн төрөөд 2-3 сарын дараагаас үхэж эхэлдэг, амьдрал гэдэг үхэхийн өмнөх шат” гэж бичсэн байдаг тухай үгүүлжээ. Амьдрал гэдэг үнэхээр үхэхийн өмнөх ШАТ юм шүү? Эртний энэ гүн ухаан бидэнд Амьдрал –ШАТ гэдэг философи төсөөллийг таниулж байгаа юм. Бага залуу насандаа ШАТ өөд өгсөж яваа юм. Өгсөх мэдээж удаан, уруудах бол хэд харайгаад л гүйцээ. Хэдий хүн бүхэн мэддэг энэ сэдвээс л хүүхэд насны минь дурсамжийн нэгээхэн хэсэг үргэлжилнэ. Агаарт хэзээ ч хэнд ч үзэгдэхгүй ШАТ бүтээхсэн, тэгээд тэнгэрт хүрэхсэн  гэдэг мөрөөдөл. Хоосон чанарын ШАТ. Тэр ШАТ мэдээж олон гишгүүртэй байна. Яг л хоосон чанарт хүрэх шиг.

     Надад бас нэг эсрэгцэл байна. Аюурвеедэд бичсэнээр” амьдрал гэдэг үхэхийн өмнөх шат” юм бол “үхэх гэдэг бас амьдрахын өмнөх шат” болно. Ганц л амьдарна гэж үзээд асар их зоригтой байдаг хүмүүсээс би их айдаг. Тэд одоо олз идэш арвин бол маргааш юу учрах, юунд унахыг мэдэхийг хүсдэггүй. Тэд арилжаа наймаа, ашиг орлогоо бодоод амьдарна. Мөн чанар хийгээд үйлийн үр, зовох болоод жаргахын шалтгаан, амьдрахын утга учир тэдэнд ямар ч хамаагүй.  Гэтэл уран зохиол бичдэг хүн ийм бодолтой, тийм байдалтай амьдардаг бол жинхэнэ “үлгэр жишээ” МУНХРАЛ мөн. Тэр мунхралаа муйхар эр хар зоригтоо найдаж, хамгаас тэргүүнд тавиад уран зохиолыг мунхрал дундуураа оруулах гээд зүтгэдэг “юм бичдэг” хүмүүсийн /тэдэнд зохиолч гэдэг нэр арай л хүндэднэ / олныг мунхруулах зориг зүрхээс бүр чиг их айдаг юм. Гэвч утга зохиолд дан ганц эр хар зоригоор амжилтанд хүрдэггүй гэдэг нь ойлгомжтой.

    Хэрэв тийм биш байсан бол 723 роман /эрүүл аж төрөхийн номнууд хүртэл энэ тоонд багтана / бичсэн Барбара Картланд Геннесийн номонд биш харин уран зохиолын түүхэнд бичигдэх байлаа. Энэ эмэгтэй 1983 онд нэг жилд 26 роман бичсэн гэгдэж Геннесийн дээд амжилтыг тогтоосон байгаа юм даа? Бүх зохиолууд нь хайр дурлалаар эхлээд хуримаар төгсөнө. Манай уран зохиолд ч ийм Картландууд улам олширсоор...

   Эцэст нь МУНХРАЛ, ШАТ хоёр ямар холбоотой вэ? гэсэн асуулт л үлдлээ. Хамгийн товчхондоо МУНХРАГЧИД хэзээ ч ШАТ болдоггүй. Тэгэхээр ямар ч холбоогүй...

                                     ШАТ бол хэзээ ч ШАТ л байдаг.

                                                                                                                           2011-09-28

hicheel-3

Øèíý ¿åèéí  Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí àðâàí çóðãààí “ãàðöààã¿é”

                                                    /Ýññý/

  Ýíý àðâàí çóðãààí ãàðöààã¿é áîë çºâõºí ìèíèé ë ñîíãîëòîîð, ìèíèé ë òààëëààð. Òèéìýýñ ãîìäîæ ãîíñîéõ áàðàã ë øààðäëàãàã¿é. ßàãààä ãýâýë áè ãýäýã ÷èíü ãàíöõàí ë õ¿í. ßìàð íýãýí àêàäåìè, áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí, õýë ñî¸ë ñóäëàëûí òºâ áèø. Òýãýõýýð ýíý ýññýýã óíøààä îëîíõ ÷èíü òàéâøèð÷ áîëíî. Áóñäûã íü áóðõàíä äààòãàÿ.

1.    ÃÎÌÁÛÍ ÑÝÐ-ÎÄ

   Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí íýãýí ñîäîí òºëººëºã÷ 1917 îíä îäîîãèéí Ñýëýíãý àéìãèéí íóòàã òýð öàãèéí îëîíä èõ ë àëäàðòàé Äàðü ýõèéí ñ¿ìèéí îéðîëöîî ÿäóó ìàë÷èí á¿ñã¿é íü ãýðò ìýíäýëæýý. Õºâã¿¿íèéã Ãîìáûí Ñýð-Îä õýìýýí íýðëýñýí áºãººä òýð õ¿¿  äºíãºæ 23 íàñàëñàí áîëîâ÷ ìîíãîë õýëò ÿðóó íàéðãèéí ò¿¿õýíä àðèëøã¿é ìºðºº òîäîîð ¿ëäýýõ õóâüòàé íýãýí áàéæýý.

  Áàãà íàñàíäàà ÿäóó áýðõ àìüäðàëûã òóóëñàí õººðõèé õ¿¿ ýõèéí õàìòààð Äàðü ýõèéí ñ¿ìèéí ìàëûã  õàðèóëæ àìü çóóëãàà çàëãóóëæ ÿâñàí ãýäýã. 

   Íýãýí ñîíèí ò¿¿õ ºã¿¿ëáýýñ ò¿¿íèéã òºðºõººñ 11 æèëèéí ºìíº ìºíõ¿¿ õèéäèéí õàìáà äºíãºæ òºðñºí íýãýí õºâã¿¿íèé õóâü òàâèëàí, çàÿà òººðãèéã ¿çýýä “ õîæèì èõ íîìòîé õ¿ì¿¿í áîëîõ õóâüòàé õ¿¿ áàéíà. Óõààí ñóóõ íàñàíä íü õèéäýä øàâèëóóëæ, õóâðàãà áîëãîâîë çîõèíî ãýñýí íü ÕÕ çóóíû ìîíãîëûí èõ ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷, áèëã¿¿í íîì÷ Áÿìáûí Ðåí÷èí áàéñàí àæýý. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí õî¸ð ñîäîí åðòºíö õ¿¿õýä àõóé íàñàíäàà íýã íü Äàðü ýõèéí ñ¿ìä øàâèëàõààð ò¿âä, ìîíãîë õýë áè÷èãò ñóðàëöàæ, õàðèí íºãºº íü ñ¿ìèéí ìàë õàðèóëàí ã¿éæ ÿâæýý.

  Ã.Ñýð-Îä øèíý öàãèéí ýõýíä ñóðãóóëü íîìûí ìºð õººæ, íýãýí öàãò Öýäýíæàâ çîõèîë÷èéí øàâü ãýãäýí, óðàí çîõèîëûí àìòàíä îðæ, ø¿ëýã äóóëàë çîõèîæ, õîæèì áàãø íü øàâèéãàà “óëñòºðèéí äàé÷èí äóó õîîëîéã¿é, óðàí íàéðóóëàõààñ õýòðýõã¿é ø¿ëýã÷” õýìýýí õàòóóãààð ä¿ãíýæ áàéëàà. Íîì ýðäýìä øèìòýí ñóðàëöàæ, ýðòíèé ò¿¿õ –óðàí çîõèîëûí õèéãýýä ãàäààäûí ãàéõàìøèãò çîõèîë÷äûí á¿òýýëèéã çàâ ÷ºëººã¿é óíøèí ñóäëàæ áàéñàí òóõàé òýð öàãò õàìò ñóðàëöàæ áàéñàí íºõºä íü äóðñàí ºã¿¿ëñýí áàéäàã. ßðóó íàéðàã ¿íýõýýð Ã.Ñýð-Îäûã ñîðîíçäîí òàòàæ áàéëàà. Òýð öàãèéí óòãà ñî¸ëûí ñýòã¿¿ëä àíõíû ø¿ëã¿¿ä íü õýâëýãäýæ, ¿íýõýð àâüÿàñëàã ÿðóó íàéðàã÷ áîëîõîî õàðóóëæýý. Ãýâ÷ òóõàé íü öàãò ò¿¿íèéã õýí ÷ îëæ õàðààã¿é þì. Ò¿¿íèé àìüäàð÷ áàéñàí öàã ¿å õýòýðõèé ò¿ãø¿¿ðòýé, õýòýðõèé àéìøèãòàé  áàéâ. Àãóó èõ Äàøäîðæèéí Íàöàãäîðæ öýë çàëóóõàí 31  íàñàíäàà, Ñîäíîìáàëæèðèéí Áóÿííýìýõ, ̺ðäýíäýâèéí ßäàìñ¿ðýí, Øèðíýíãèéí Àþóø, á¿ãä 30 ãàðóéõàí íàñàíäàà óëñ òºðèéí õýðýãò ã¿òãýãäýí àìèà àëäàæ, Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýí, Äîíðîâûí Íàìäàã, Áÿìáûí Ðåí÷èí íàð ìºí ë õèëñýýð ã¿òãýãäýí øîðîíä õîðèãäîí õýëìýãäýæ, ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí ºð㺺  ýçýíã¿é, îþóí ñàíààíû åðòºíöºä õàðàíõóé õààí÷èëæ áàéëàà. Òýð ë öàãò áàãøèéí ñóðãóóëü òºãññºí, óëñûí õýâëýõ ¿éëäâýðèéí àæèëòàí Ã.Ñýð-Îä ººðèéí òºðñºí íóòàãò áàãøëàõààð àëñûí çàìä ãàðñàí íü ÿìàð íýãýí ó÷èð øàëòãààíòàé õýðýã ãýæ ¿çýõ ¿íäýñ áèé áèëýý. Ýä¿ãýý õ¿ðòýë Ñýð-Îäûí àìüäðàëûí ñ¿¿ë÷èéí ºäºð õîíîãóóäûí òàëààð õýí ÷ ìýäýõã¿é. ßìàð ó÷ðààð öýë çàëóóõàí 23 õàí íàñàíäàà ÿðóó íàéðàã÷ òýíãýðò õàëüñíûã òààøã¿é. ×óõàì ë îí öàãèéí òýðòýýä õýýðèéí ñàëõè ë ò¿¿íèé ñ¿¿ë÷èéí àãøíû ãýð÷ áîëñîí áèç ýý.

  Ãýâ÷ Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí åðòºíöºä ò¿¿íèé íýð áàëðààã¿é þì. Õàðèí ÷ îí öàãèéã  äàâàõ òóñàì Ãîìáûí Ñýð-Îäûí ñóó àëäàð   äóóðüññààð áàéíà. “Öàðöààõàé ÷àñõèéõ òºìºðëºã äóóí íàìðûã óðèí øàãøèðíà” õýìýýõ ãàéõàìøèãò ìºð áîëîîä “ ĺìºí”, “Õàâàð, “Íàìàð”, “Óëèðàë áà áè” “Ýýæäýý” çýðýã óÿíãûí òàíñàã ø¿ëã¿¿ä íü  ¿å ¿åèéí ÿðóó íàéðàã÷äûí ñýòãýë ç¿ðõýíä ýãøèãëýñýýð àâàé.

Õýðýâçýý Ãîìáûí Ñýð-Îäûí ÿðóó íàéðãèéã ÿìàð íýãýí ç¿éëòýé ç¿éðëý ãýâýë ÿìàð ýðãýëçýýã¿éãýýð  “öàâ÷èì ºíäðººñ ñàöðàí áóóæ áóé óóëûí ãîðõèíû òóíãàëàã óñòàé” ç¿éðëýõèéã õ¿ñíýì.

Òýð ë òóíãàëàã óñ ìýò ø¿ëã¿¿ä íü,ýðòíèé ìîíãîëûí ñîíãîäîã ÿðóó íàéðãèéí õ¿÷òýé óëàìæëàëûã ººðòºº øèíãýýæ, øèíý öàãèéí øèíýëýã ñýòãýëãýýã òóñãàæ , çºâõºí Ñýð-Îäûí ãýñýí ºí㺠òºðõèéã ìîíãîëûí óðàí çîõèîëä ¿ëäýýæ ÷àäñàíûã îíöãîéëîí äóðüäàõ íü ç¿é áèç ,ýý

2.    ДОРЖИЙН ГОМБОЖАВ

   Монгол хэлт яруу найргийн түүхэнд дөнгөж 34 хөн насалсан Доржийн Гомбожав хэмээх билигт хүмүүний нэр арилшгүйгээр бичигджээ. Сүхбаатар аймгийн харьяат, Гүржийн Шото Руставелийн “Барсан хэвнэгт баатар” туульсыг эх монгол хэлнээ яруу сайхан орчуулсан зэргээр түүний амьдрал  намтар богинохон ч  “Дайн”, “Сэвх, “Нас”, “Алтан хундага”, “Хайрын бадаг”, “Гурван хоногийн насгүй”,” Булингар” зэрэг цөөнгүй шүлгүүд нь яруу найргийн ертөнцөд мөнхөрсөн билээ. Түүний шүлгүүд 1960-аад оны үеэр монголын яруу найрагт хүчтэйгээр боссон уянгын давалгааны “түүчээ” байсан гэж зарим судлаачид үздэг. Хэдийгээр “нас, нас,нас  яахав,ээ” хэмээн Доржийн Гомбожав бичсэн байдаг ч илүү хэд насалсан бол хэмээх бодол түүний шүлэг зохиолуудыг уншиж байхад төрдөг юм. Түүний нас барсан шалтгаан нь их л бүрхэг, их л эргэлзээтэй. Тэгээд ч   цаг үе нь түүнд ялимгүй л хатуу хандсан гэдэг, ээ

3.    МИШИГИЙН ЦЭДЭНДОРЖ

ßðóó íàéðàã÷ Ì.Öýäýíäîðæ                                          

Яагаад ч юм бэ? Түүний нэрний өмнө  өөр илүү олон тодотгол хэрэггүй санагддаг юм. Үнэхээр ясны яруу найрагч гэвэл түүнийг л хэлэх байх. Учир нь тэр бүхий л амь амьдрал, хувь тавилангаа зөвхөн яруу найрагт зориулсан билээ. Говь алтай нутгийнх атлаа европ төрхтэй энэ найрагч 1970-аад оны үеийн Монголчуудын оюун санааны томоохон удирдагчдын нэг байсан гэдэг. Үхлийнх нь шалтгаан нууцлаг тодорхойгүй шиг амьдрал нь их л тодорхойгүй өнгөрсөн санагддаг. Гэвч дэлхийн сонгодог уран зохиолын олон сайхан орчуулга, гайхалтай  өвөрмөц хэлбэртэй, хэтэрхий шинэлэг шүлгүүд нь дэндүү тодорхой үлдсэн юм, аа.  Яаж энэ орчлонгоо аврах вэ? гэсэн түүний санаашрал яруу найрагчдын зүрхэнд лугшиж буй цагт Мишигийн Цэдэндорж мэдээж мөнх билээ.

4.    Áýãçèéí ßâóóõóëàí

  ßâóóõóëàí ãýõýýð ÿðóó íàéðàã ãýæ ñîíñîãäîíî ãýæ õýíèé ÷ áèëýý áè÷ñíèéã áè ìàðòäàãã¿é þì. Èíãýæ òîäîðõîéëóóëàõ áîëòëîî ÿðóó íàéðàãæñàí ò¿¿íèéã ºíãºðñºí ÕÕ çóóíû Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí íýã òîì ñ¿ìáýð îðãèë ãýäãèéã ÿàõàí ¿ë õ¿ëýýí çºâøººð÷ áîëíî. Ò¿¿íèé ¿åä îëîí ãàéõàëòàé ÿðóó íàéðàã÷èä ¿íýíäýý ò¿¿íèé ñ¿¿äýðò äàðàãä÷èõñàí þì. Ýíý áîë åðòºíöèéí îþóí ñàíààíû ò¿¿õýíä áàéäàã ë ç¿éë. Îëîí ¿ãýýð ßâóóõóëàíã òîäîðõîéëæ áîëíî. Ãýõäýý “ëèðèê” ãýäýã ýíý ýðòíèé ãðåê ¿ã ò¿¿íèé ÿðóó íàéðàãò ÿâ öàâ òîõèðäîã áèëýý. “̺íãºí õàçààðûí ÷èìýý”, “Íàìðûí ìºíãºí ºã뺺” õî¸ð àëü ÷ òàëààðàà ýíý ÿðóó íàéðàã÷èéí øèëäýã á¿òýýë ãýäãèéã äóðüäàõ íü áàðàã èë¿¿ö. Èõ çàëóóäàà “ººðºº óéëæ èðýýä ºðººëèéã óéëóóëæ” áóöäàã õîðâîîãèéí òóõàé áè÷èæ áàéñàí íàäàä òààëàãääàã çàìààñ ñàëæ “øºíºäºº ãýðýëòýì öàðàéëàã” ñàéõàí õ¿¿õí¿¿äèéí ø¿ëýã îëíûã áè÷ñýí ÷ “Õºõ ìàíõàí òýíãýðèéã” òýð ¿íýõýýð “ýçýãíýíõýí òºðñºí” ãýäãèéã ìÿíãàí óäàà õýëñýí ÷ ¿ãèéí õ¿÷ óëàì ÷àíãàðàõààñ ¿ë ñóëàðìîé.

5.    ÄÀÍÇÀÍÍßÌÛÍ  ØÀÃÄÀÐѯÐÝÍ

  Äàðüãàíãûí ÿðóó íàéðàã÷äàä òºäèéã¿é 1970-ààä îíû Ìîíãîë ÿðóó íàéðàãò õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëñýí òîìîîõîí óðàí á¿òýýë÷èéí íýã áîë Äàíçàííÿìûí Øàãäàðñ¿ðýí àðãàã¿é ë ìºí áèëýý. Õýäèéãýýð îð÷ëîíä àìüäàðñàí 38 æèëèéí õóãàöààíäàà óÿíãûí ÿðóó íàéðãèéí äºðâºí ò¿¿âýð, ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëñíýýñ íü õîéø õî¸ð ò¿¿âýð õýâëýãäýí ãàðñàí ÷ ò¿¿íèé á¿òýýë¿¿ä îí öàãèéã òóóëàí Ìîíãîë ò¿ìíèé ç¿ðõ ñýòãýëä àìüäàðñààð áàéíà. Ýõýí ¿åäýý ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿ä íýãýí íýðò ÿðóó íàéðàã÷èéí íºëºº íü äîð, îëîí ø¿ëãýýñ òýð ÿðóó íàéðàã÷èéí ºí㺠àÿñ èëýðõèé ìýäðýãääýã áàéñàí áîë óäàëã¿é æèíõýíý Ä.Øàãäàðñ¿ðýíãèéí ãýñýí îãò ººð, ººðèéí ãýñýí ø¿ëã¿¿äýý áè÷ñýí ãýäýã. Òýð òóñìàà “Áàãà ¿ä”, “Ç¿ðõ ìàðòàõã¿é” ò¿¿âð¿¿ä íü Ä.Øàãäàðñ¿ðýíã ººðººð íýýõ áîëîìæèéã Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õýíä ºãñºí ãýõýä õèëñäýõã¿é, ýý. Òýðýýð íýãýí ø¿ëýãòýý:

  Ãàéõóóëàõ ñ¿ð ¿ã¿é ÷, ãàçðûí õýâãèé áàðààäàëã¿é

  Ãàãöõ¿¿ çîðüñîíäîî õ¿ðýõ õ¿í àäèë òýì¿¿ëñýýð

 Ãàäààä äàëàéä î÷èõ àâààñ

  Áè-

 Òàëûí ãîðõè ë áàéõûã õ¿ñíý. ãýæýý.

Ýãýë äàðóóõàí, ìºí ÷àíàðààðàà àìüäðàõûã óòãà ó÷èð ýíý ø¿ëãýýñ õàíõàëæ áàéõ øèã ñàíàãäàíà. Òýð ø¿ëýã øèãýý  àìüäàð÷ ø¿ëýã øèã ýöýñëýñýí àæýý.

6.    Íÿìáóóãèéí ÍßÌÄÎÐÆ

ÕÕ çóóíû Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí ãàéõàìøèãòàé òºëººëºã÷äèéí íýã ÿàõûí àðãàã¿é Íÿìáóóãèéí Íÿìäîðæ þì. “Îíöûí ñàéõàí õ¿¿õýí, ç¿ðõíèé èõ õóëãàé÷ þì” ãýñýí  ñîäîí ø¿ëãýýðýý èõ óòãà çîõèîëä îðæ èðñýí òýðýýð Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìàíä òºðæýý. Ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿ä òóõàéí ¿åäýý äýíä¿¿ øèíý, äýíä¿¿ ºâºðìºö, ººðèéí ãýñýí ºí㺠òºðõòýé áàéñàí íü îëîí æèë ¿çýë áîäëûí áîëîîä ýðõ ÷ºëººíèé õàâ÷èëãàíä àìüäðàõ  øàëòãààí íü áîëñîí ãýäýã  Ãýâ÷ òýð ýíý á¿õíèéã ñºðºí ãàð÷ Ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí ò¿¿õýíä ¿ëäýõ¿éö îëîí øèëäýã ø¿ëã¿¿äýý òóóðâèñàí áèëýý. Òýãýýä ÷ 1992 îíä òºð ò¿ìýí ò¿¿íèé á¿òýýëä Ìîíãîë óëñûí òºðèéí øàãíàë õ¿ðòýýñýí íü ¿íýí õýçýýä ÿëàí äèéëäýãèéí ¿ëãýð áîëñîí áèëýý. Íÿìáóóãèéí Íÿìäîðæ õýìýýõ ýíý ñîíèí åðòºíö, òýðõ¿¿ åðòºíöèéí áè÷âýð áîëñîí ø¿ëã¿¿äèéã ýðèí çóóí öàã õóãàöàà óëèðàõ òóñàì ¿íýä îðæ, øèæèð ìýò ãÿëàëçàí áàéãàà íü åð人 ãàéõàìøèã àæýý. Òýð òóñìàà “Àëò “íàéðàãëàë.

7.    Ëõàìæàâûí Ëóâñàíäîðæ

   1970-ààä îíû Ìîíãîëûí ÿðóó íàéðãèéí ñîäîí òºëººëºã÷èéí íýã áîë Ëõàìæàâûí Ëóâñàíäîðæ ãàðöààã¿é ìºí áèëýý. Ýðõýì òà á¿õýí òºäèéëºí íýðèéã íü ñîíñîîã¿é áàéæ ìýäýõ ýíý ÿðóó íàéðàã÷ äºíãºæ 36 íàñëàõäàà “Íàðòàé áîðîî”, “Õîëûí áàðàà” çýðýã ÿðóó íàéðãèéí 3 ò¿¿âýð õýâë¿¿ëæ àìæñàí íü Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëä íýãýýõýí òîì îðîí çàéã áèé áîëãîñîí ãýäýã þì. Òýðõ¿¿ îðîí çàéä ìºð á¿õýíäýý ã¿í óòãà àãóóëñàí ÷ºëººò õýëáýðèéí çºâõºí Ëóâñàíäîðæèéí ãýõ òîäîòãîëòîé “ªí㺔 íàéðàãëàë, “Øààëóóõ¿¿ãèéí äóóëü” õèéãýýä ººð áóñàä óÿíãûí ø¿ëã¿¿ä íü îðøèæ áàéãàà þì. Çóóõàíä ãàë áàéõàä ñýòãýëä ãàë îëäîíî õýìýýí õàðöààðàà õàðèóëëàà ãýæ ø¿ëýãëýñýí ýíý ýãýë õ¿ì¿í äóó øèã àìüäàðñàí îí æèë¿¿ääýý äóó áîëîí ¿ëäñýí áèëýý. Ýðõýì ÿðóó íàéðàã òààëàí ñîíèðõîã÷ òà Ëõàìæàâûí Ëóâñàíäîðæ õýìýýõ ÿðóó íàéðàã÷ûã îãò óíøààã¿é áîë Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí öýöýðëýãèéí àìòàò íýãýí àëèìûã õàçàæ ¿çýýã¿é áàéíà ãýæ ººðèé㺺 ÷àìëàí áîäîîðîé. Õàðèí òàíüä òààëàãäàõ ýñýõèéã òýíãýð ìýäýõ õýðýã, ýý

8.    Ìèøèãèéí Øèð÷èíñ¿ðýí

  Ìèøèãèéí Øèð÷èíñ¿ðýí áîë  Á.ßâóóõóëàíãèéí ¿åèéí òóí ñîäîí ºâºðìºö ÿðóó íàéðàã÷èéí íýã þì. Õ¿¿õýä áàãà íàñíû äóðñàìæààñ ñýäýâëýñýí óÿíãûí îëîí ø¿ëã¿¿ä íü ò¿¿íèé óðàí á¿òýýëèéí ººð ºí㺠òºðõèéã èëýðõèéëæ áàéäàã þì. Ìàãàäã¿é ÿðóó íàéðàã ãýãýýí ñàéõàí õ¿ñýë ìºðººä뺺ñ ÷ ýõýëäýã áàéæ áîëîõ þì ø¿¿. Òèéì áîäîë ¿íýíäýý ÿðóó íàéðàã÷ Ì. Øèð÷èíñ¿ðýíã óíøèõ àõóéä óëàì ÷ õ¿÷òýé ìýäðýãääýã þì.  “Õ¿ñëèéí õ¿ëýã”,”Ñàéõàí àéë”, “Ýðäýíèé ýðõè”, ãýýä óÿíãûí ø¿ëãèéí îëîí ò¿¿âð¿¿äèéã íü ýðõýì ¿çýã÷ òà á¿õýí ìýäýýæ óíøèæ áàéñàí áàéõ. Ìàãàäã¿é äýëõèéí óðàí çîõèîëûí øèëäýã á¿òýýë¿¿äýýñ îð÷óóëñàí íîìíóóäûã íü ìýäýõ áèç. Òèéìèéí òóë îëîí ¿ãèéã ¿ë íóðøààä ò¿¿íèé ÿðóó íàéðãèéã öººí ¿ãýýð òîäîðõîéëîõûã îðîëäüå. Ìîíãîëûí ÿðóó íàéðàãò äóóëü ø¿ëãèéí õºãæèë Ì.Øèð÷èíñ¿ðýíòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Ýíý áîë ÿàõ àðãàã¿é ¿íýí ç¿éë. ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ÿðóó íàéðàãò äóðñàìæèéí ø¿ëãèéí òîìîîõîí òºëººëºã÷ áîë Ì.Øèð÷èíñ¿ðýí þì.  Òèéì,ýý áàñ ë ¿íýí ç¿éë. Õàðèí Ì.Øèð÷èíñ¿ðýí çàðèì àõìàäóóäûí áàõàðõàëòàéãààð ä¿ãíýõ äóðòàé÷ëàí “ìîíãîë ñýòãýëãýýòýé ÿðóó íàéðàã÷ “ þì. Èíãýýä ë áîëîî.  ¯íýíäýý ººð èë¿¿ îëîí ¿ã ýíý ÿðóó íàéðàã÷èä õýðýãã¿é äýý?

9.     Дамдинсүрэнгийн Урианхай

    Дамдинсүрэнгийн Урианхай хэмээх энэ ертөнцийг ганцхан “сайн яруу найрагч” гэдэг зүйлээр тодорхойлох боломжгүй. Учир нь сайн яруу найрагч гэдэг нь түүний зөвхөн “нэг тал “.  Магадгүй сайн хувь хүн, сайн сэтгэгч, сайн бясалгагч зэргээр нэрлээд байвал цөөнгүй зүйлийг хэлж болно. Хамгийн сонирхолтой нь тэр бүх сайн чанарууд нь Д. Урианхай абугайн шүлгүүдээс нэвт үнэртэж байдаг юм. Зарим хүмүүс Д. Урианхайг ойлгоход төвөгтэй гэдэг. Түүн шиг худлаа үг даанч үгүй. Зүгээр л ойлгох хүсэлгүйгээ, эсвэл ойлгох ухаангүйгээ далдах гэсэн л шалдир булдир арга гэж шинэ үеийн нэгэн яруу найрагч дүгнэсэн байдаг. Үнэхээр шударга бус зүйлүүдтэй үл эвлэрэх, үг утгын гүн зохирлыг мэдрэх, яруу найргийн амьд халуун хүнлэг чанарыг энэ л хүний шүлгүүд цогц байдлаар нь тээж байдаг гэнэм. Тийм ээ, монгол яруу найргийн тод од Дамдинсүрэнгийн УРИАНХАЙ гэж...

10.  Áàâóóãèéí Ëõàãâàñ¿ðýí

 Àíõ ýíý ÿðóó íàéðàã÷èéí íîìûã óíøèõ áàéõäàà áè ø¿ëãèéí íîìûã óíøèõ áóñ õàðèí óóäàã áàéëàà. Ñ.Äàøäîîðîâûí “Òàë áèä õî¸ð”, Ï.Ï¿ðýâñ¿ðýíãèéí “×èí õàéðûí ºðãºë”, Ä.Øàãäàðñ¿ðýíãèéí “Äàëàéí öýíõýð äàâàëãàà” –ã óíø÷èõààä Á.Ëõàãâàñ¿ðýíãèéí “ Öàãààí òýíõëýã”,” Àíãèð óóðàã” õî¸ðûã óíøñàí ÷èíü ÿðóó íàéðàã ÷èíü ÿã èíãýõýä ÷óõàì àëèí þì áý? ãýñýí àñóóëòàíä “óíàæ” áàéñàí þìäàã. Ýíý àñóóëòûíõàà õàðèóã íèëýýä õîæóó îéëãîñîí ÷ Ëõàãâàñ¿ðýí ãýäýã ÿðóó íàéðàã÷ íàäàä ã¿íçãèé ñýòãýãäýë ¿ëäýýæ ÷àäñàí þì. “Õîñ óÿíãà” ,”Ãàøóóí ºâñ” òýðã¿¿òýé ø¿ëãèéí ò¿¿âð¿¿äýä  ýíý ÿðóó íàéðàã÷èéí  ãàðöààã¿é “ø¿ëã¿¿ä” áàãòäàã þì. Ìîíãîë àõóé, ìîíãîë óëàìæëàë, ìîíãîë óõààí ãýæ èõýýð ÿðüäàã ýíý öàã ¿åä á¿ãäèéã íü íýã äîðîîñ ìýäýðüå ãýâýë ò¿¿íèéã óíøèõàä ë õàíãàëòòàé. Ýíý ÷ ÷àíàð íü ò¿¿íä îëîí õ¿í äóðòàé áàéäãèéí øàëòãààí ãýæ áè îéëãîäîã.

11.  Äàíçàíãèéí Íÿìñ¿ðýí

  Õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íèéã Ýðýýíöàâûí õýìýýí äóóäàõàä áè äóðã¿é. Òýð Ìîíãîëûí ÿðóó íàéðàã÷ áàéñàí þì. Çàðèì íýã íü àéõòàð àòààðõäàã áàéñàí ó÷ðààñ ìèíèé ìýäýõýýð íèëýýä õîæóó ýíý ÿðóó íàéðàã÷èéí òóõàé 1990- ýýä îíûíõîí ë ÿðüæ ýõýëñýí ãýæ õàðääàã þì. Ãýãýýí òóíãàëàã áàéõ, ãýãýýí òóíãàëàãààñ ÷ ãýãýýí òóíãàëàã áàéõûí ìºí ÷àíàðò áàðàã ë õ¿ðñýí ÿðóó íàéðàã÷ ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî. Òýð “ãàçðûí ã¿í äýõ ¿íäýñíèé ¿ç¿¿ð ð¿¿ çàëáèðàõ âý?” ãýæ áè÷ñýí þì. Ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿ä ¿íýíäýý õ¿íèé ñýòãýëýýñ óðãàñàí öýöýã òºäèéõºíä áóñ õàðèí òýð öýöãèéí ¿íäýñ ð¿¿ çàëáèðàõ õ¿ñëýýð ä¿¿ðýí áàéñàí þì. ßëèìã¿é çàëóóäàà “äýíä¿¿ óÿõàí õºëèéã” îéðîîñ õàðæ áàéñàí òýðýýð “Õàâðûí óðñãàë”, “Ñýòãýëèéí áàéãàëü”,” Àãëàãõàí òàëààñàà” ãýñýí õýäõýí ø¿ëãèéí ò¿¿âýð áèäýíä ¿ëäýýæýý. Àìüäðàëûã ñàéõàí,  àìüäðàëûã ñàéõíààñ ÷ ñàéõàí ãýæ ìýäðýõèéã õ¿ññýí õýí ÷ ” “ĺðâºí öàã”-èéã óíøààä äàðàà íü 90 õ¿ðìýýð ñàíàãäâàë áè õóâüäàà ãàéõàõã¿é, ýý.

12.  Î÷èðáàòûí Äàøáàëáàð

   ÕÕ çóóíû Ìîíãîë ÿðóó íàéðàãò  ýíý ýðõýì õ¿ì¿¿íèé íýð õóó÷íû õýëëýãýýð ¸ñòîé “àëòàí ¿ñãýýð” òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí þì. Ýðýìãèé, øóäàðãà, øàíòðàøã¿é ãýýä ë  æèíõýíý ÿðóó íàéðàã÷äàä áàéõ  ÿñíû çàí òºëâèéã ººðòºº 100 õóâü øèíãýýñýí èéì ãàë õàëóóí, åð áóñûí åðòºíö äàõèí ìîíãîë ÿðóó íàéðàãò  òºðºõ ìàãàäëàë ¿ã¿é ãýæ ñàíàäàã þì. Ø¿ëã¿¿ä íü äýíä¿¿ ýð÷èìëýã ÷àíàðòàé. Óíøñàí õýíä ÷ íºëººëºõ òèéì óâäèñòàé þì. Õýäèé 42 õîí íàñàëñàí ÷ Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí ò¿¿õýíä “Îääûí àÿëãóó”,” Ãîë óñ íàìóóõàí óðñàíà”,”Ãýðýëò õàéð”,” Ç¿¿äíèé ìºíãºí øóâóó”, “Áóðõàíû ìýëìèé” çýðýã ÿðóó òàíñàã, 纺ëºí òóíãàëàã, ã¿í áîäðîë, ãýãýýí ãóíèãààð ä¿¿ðýí ø¿ëãèéí ò¿¿âð¿¿äýý ºâ áîëãîí ¿ëäýýñýí íü þóòàé çàâøààí áèëýý.  Óóðñàæ îìîãøñîí ¿åäýý ãàë ìýò ñàíàãääàã, òàéâøèð÷ áÿñàëãàñàí ¿åäýý áóðõàí ìýò ¿çýãääýã ýíý õ¿ì¿¿íèé äýýä,  õóâü åðòºíö îäîî ÷ áèäíèé îþóí ñàíààíä íºëººëñººð áàéíà. Õ¿í áèäíèé ìàõàí áèå ìºíõ íàñã¿é ÷ îþóí ñàíàà ãýäýã õèé áèå ìºíõ íàñòàé íü ¿íýí æèøýý Î÷èðáàòûí Äàøáàëáàð áîëîõûã áàòëàí õýëýõ èë¿¿ö ñàíàãäàíà. Öààñàí äýýð íýðòýé, öàñàí äýýð ìºðòýé ÿâñíûã íü ýðèí çóóí ¿ë ìàðòàõ ýíý õ¿ì¿¿í õóäàë áàÿí ÿâñíààñ , øóäàðãà õîîñîí ÿâààðàé õýìýýí çàõèñíûã Ìîíãîë ò¿ìýí  á¿¿ ìàðòààñàé… Ìàðòâàë… 

13.  Ëõàìæàâûí Ìÿãìàðñ¿ðýí

 “Óðèíû øóâóó” õýìýýõ òýð æèæèãõýí óëààí íîìûã óíøèæ õýâòñýí 1988 îíû çóíû ààãèì ºäðèéã áè ìàðòäàãã¿é þì. Ó÷èð íü ÿã ýíý õ¿í øèã ýì÷, òýãýýä ÿðóó íàéðàã÷ áîëîõñîí ãýæ ìºðººäºæ áàéæ áèëýý. Òýð ìºðººäºë ìèíü õýäèé áèåëýýã¿é ÷  ìºí òýð ¿åä 

                                Èõ óóëñèéí áýëä

                               Á¿ãýýí àäóó ÷

                               Ñ¿¿ë øàðâàíà.

                               Áàðààí àäóó ÷

                               Ñ¿¿ë øàðâàíà ãýñýí ø¿ëãèéã ñàéí îéëãîîã¿é ÷ ýðõýìëýäýã ÿðóó íàéðàã÷äûí ìèíü òîîíä Ëàìæàâûí Ìÿãìàðñ¿ðýí õýìýýõ ýíý ýãýë õ¿íèé ýðõýì íýð á¿ðòãýãäýæ îðõèñîí áèëýý. Ìîíãîë ÿðóó íàéðàãò Ìÿãìàðñ¿ðýí íýðòýí ìèíèé ìýäýõýýð õî¸ð áèé. Õî¸óëàà àâúÿàñëàã õèéãýýä äàõèí äàâòàãäàøã¿é åðòºíö¿¿ä. Ãýõäýý Ëõàìæàâûí Ìÿãìàðñ¿ðýíãèéí ø¿ëã¿¿äýä ¿ãèéí íàéðàë, óòãûí ã¿íçãèéðýë ãýõýýñýý èë¿¿ ÿðóó íàéðãèéã õàéðëàõ, ÿðóó íàéðàãò ¿íýí õóâèðøã¿éãýýð ºãñºí “àñàð òîì ñýòãýë” îðøèæ áàéäàã þì. Ò¿¿í÷ëèí õ¿ì¿¿í õèéãýýä õ¿ì¿¿íèé åðòºíöèéã õàéðëàõ “àñàð òîì õàéð” íóóãäàæ áàéäàã. Õýðýâ ãàíöõàí ¿ã¿¿ëáýðýýð Ëàìæàâûí Ìÿãìàðñ¿ðýíã òîäîðõîéë ãýâýë ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿ä õ¿íèé òºëººõ õàéðààð ä¿¿ðýí ÿðóó íàéðàã÷èéí ñýòãýë þì ãýæ õýëýõèéã õ¿ñíýì.

       Òýíãýð ìèíü,

    Øóäàðãà õ¿í ÿâàõ øóëóóõàí õýëýõýä õýö¿¿ã, óõààíòàé õ¿í áîëãîîìæòîé àìüäðàõ ó÷èðòàéã àõ ìèíü òà þó ýñ àíäàõ âý?

14.  Дорждамбын Баттогтох

    Монгол яруу найргийн ертөнцөд цэл залуугаараа мөнхрөн үлдсэн цөөхөн гайхамшигт хүмүүсийн нэг бол яахын аргагүй, бүр ямар ч аргагүй Дорждамбын Баттогтох билээ. Хэдийгээр îëîí õ¿í энэ залуугийн нэрийг сонсож дуулаагүй байж болох юм. Харин хожмын өдөр хайрладаг, бүр шүтэн дээдэлдэг яруу найрагчдын чинь тоонд энэ мөнхөд залуугаараа үлдсэн Баттогтох хэмээх нэр бичигдсэн байхад миний л хувьд гайхах зүйл үгүй. 1990-ээд онд монголын уран зохиолд асар том түрлэг, аюумшигтай том давалгаа болон орж ирсэн залуусын нэг, амьдрал хийгээд хүмүүст үнэн зүрхнээсээ хайртай, хорвоо хийгээд жамыг дэндүү эрт ухаарсан тэрээр” үйлийн үр үсэнд хүртэл бий” хэмээн бичиж байсан юм.  27 -хон жил амьдрахдаа 100 насалсан хүнээс ч илүү ертөнцийг таньж мэдсэн түүний шүлгүүд гэгээн тунгалаг сэтгэл, амьдралд тэмүүлсэн хүслээр дүүрэн байдаг юм.  Өөрийнх нь бичснээр шувуу болон нисэн одсон тэрээр яруу найргаараа дамжуулан оюун санаагаа Монголын уран зохиолд үлдээсэн юм. Санах, дурсах эсэхийг амьд бидний сэтгэл зүрх л мэдэх хэрэг,ээ

15.  Ëóâñàíäîðæèéí ªëçèéòºãñ

  Ë.ªëçèéòºãñèéí  “Òýíãýðò óðãàäàã ìîäîä” óó? Óíøààä ë áàéìààð íîì. Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí ò¿¿õýíä ýìýãòýé õ¿í èéì íîì áè÷ñýí íü ãàéõàìøèã. “Çàëáèðñàí àëãàíä ìèíü íàìàð áàéãàà” ãýñýí õà÷èí ìºð¿¿äèéã  ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿äýýñ õýä õýäèéã áîë õýäèéã îëæ áîëíî. Ýñâýë “öýýæèí äîòîð ìèíü ºâñ íîãîî óðãà÷èõñàí þì øèã äîòîð èðâýãíýýä áàéíà” ãýñýí ãàéõìààð ìýäðýìæ¿¿äèéã õ¿ñâýë õ¿ðòýæ áîëíî. Îëîí òàëààðàà ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿ä íóóöëàã õèéãýýä òàéëàãäàøã¿é ìýò. ̺í îëîí òàëààðàà áèäíèé ÿðóó íàéðàã ãýæ ¿çäýã õýìæ¿¿ðýýñ ººð. Ýìýãòýé õ¿íèé ÿìàð íýãýí ìàíü ìýòèéí ìýäýðäýãã¿é òèéì “ òîì ñàð, òèéì ººð ñýâøýý , òèéì íýã ñàíäàë, á¿¿ð òèéì íýã øèðýýíèé ãýðýë ÷ ªëçèéòºãñèéã òîäîðõîéëæ áàéäàã. Ýìèëü Äèêåíñîíèéã áè òèéì ñàéí óíøààã¿é. Ãýõäýý ø¿ëã¿¿äýýñ íü áè íýã þì ìýäýðäýã þì. ªëçèéòºãñººñ ÷ ÿëãààã¿é. Õàðèí þó ãýäãèéí õóâü áàéâàë õîæèì õýëüå äýý? 

16.  Áààòàðûí Ãàëñàíñ¿õ

  Àÿíãà öàõèëãààí ºäºð á¿õýí öàõèäàãã¿é. Õàðèí Ãàëñàíñ¿õèéã óíøâààñ ºäºð á¿õýí öàõèëãààí öàõèäàã ãýäýãò èòãýäýã áîëíî. ªã뺺 á¿õýí òýíãýð öýëìýã íàð ìàíääàãã¿é. Õàðèí Ãàëñàíñ¿õèéã óíøâààñ ºã뺺 á¿õýí ¿¿ëòýéä ÷ íàð ìàíäàíà ãýäýãò èòãýäýã áîëíî. Ýíý á¿õýí ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿äèéã á¿ðýí òîäîðõîéëæ áàéãàà þì áèø. Ç¿ãýýð ë ÿëèìã¿é îéëãîëò õàíäëàãà ºãºõ çîðèëãîòîé þì. Ò¿¿íèéã øèíý÷ëýã÷, ìîäåðíèñò ãýäýã. Òèéì áàéõ ë äàà, çàðèì òàëààðàà. ¯íýíäýý áîë òýð õýí ÷ áèø. Òýð þó ÷ áàéæ áîëíî. ßìàð ÷ õýëáýð, òîäîðõîéëîëò, îíîëûí îéëãîëò ò¿¿íä õýâøèõã¿é. Õàøèëò õààëò, õ¿ðýý ðààìàíä ò¿¿íèéã õèéãýýä õýðýãã¿é. Ãàëñàíñ¿õèéí õàìãèéí ãàëçóó òàë íü åð人 ýíý ø¿¿ äýý? “Ñýòãýë ãýäýã ýðõòýí íü ç¿ðõ øèã çîãññîí ÷ ”, ÿðóó íàéðãèéí øèíý÷ëýëèéí òºëººõ çóóí æèëèéí äàéí” –ä òýð “¿õýõ äîëîîí øàëòãààíàà” îëñíîî ìýäýëã¿é òóëàëäñààð áàéõ áîëíî. Ýíý òýìöýã÷ ÷àíàð ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿äýýñ, áàñ íÿöàã÷, óðâàã÷ ÷àíàð ÷ ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿äýýñ “ñýíõèéæ” áàéäàã þì.  ßìàð íýãýí ººð ýð÷èì õ¿÷ çºâõºí ò¿¿íä çîðèóëæ ¿éë÷èëäýã áàéõ ãýæ õààÿà ñàíàìààð Áààòàðûí Ãàëñàíñ¿õ, ÿðóó íàéðàã÷, ÿìàð ÷ áàéñàí…

                                                  Òºãñãºë 

Òàíüä øèíý ¿åèéí Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí òàëààð ÿìàð ÷ áàéñàí ÿëèìã¿é ÷ àòóãàé îéëãîëò áèé áîëñîí áîë áè áàÿðëààä áàðøã¿é. Õýðýâ òà ýíý ýññýã öààø íü àðâàí òàâàí õ¿íä äàìæóóëáàë ìàðãààøèéí ìîðèí öàãò ñàÿ äîëëàð îëîõ áîëíî. Õýðýâ ýñ äàìæóóëâààñ… Ýíý ÿëèìã¿é õóäàë íàðãèà… Õàðèí áóñàä íü ¿íýí.  

                                                                                                                     2009 îí

hicheel-2

                      1990- ýýä îíîîñ õîéøèõ ¿åèéí ¿ã¿¿ëëýã, òóóæèéí çîõèîëûí ¿íýò ç¿éëñ

   Õ¿í òºðºëõòºíèé îþóíû õºãæëèéí ò¿¿õýíä ýðõýìëýí äýýäëýõ ¿íýò ç¿éëñã¿é öàã ¿å  áàéãààã¿é ãýæ ¿çäýã. Õóâü õ¿ì¿¿ñ ÷ ÿëãààã¿é àìüäðàëûí îð÷èí, áîëîâñðîë, èòãýë ¿íýìøèë çýðãýýñýý øàëòãààëàí ººðèéí ãýñýí ¿íýò ç¿éëñòýé áîëñîí áàéäàã. ̺í òîäîðõîé ¿íäýñòýíä îëîí çóóíû òóðø á¿ðýëäýæ òîãòñîí ¿íýò ç¿éëñèéí óëàìæëàëò òîãòîëöîî ÷ áîäîòîé îðøèæ áàéíà.

¯íýíäýý õàìãèéí ýíãèéí òîìú¸îëëîîð òóõàéí ¿íäýñòíèé á¿òýýñýí óðàí çîõèîë á¿õýëäýý òýð òóñìàà Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä ìîíãîë õýëýýð á¿òýýñýí  àëèâàà óðàí ñàéõíû á¿òýýë ÿàõ àðãàã¿é “¿íýò ç¿éëñ” ìºí.  Åð íü õàìãèéí ãîë àñóóäàë íü ÿìàð öàã ¿å, ÿìàð ÷ ¿íýò ç¿éëñèéí òîãòîëöîîíä áàéñàí ìîíãîë õ¿í ìîíãîë õýëýýðýý óðàí çîõèîë òóóðâèæ áàéñàí ãýäýã íü îëçóóðõàí òýìäýãëýìýýð ç¿éë þì.  Ýðòíýýñ Ìîíãîë÷óóä “ñàéí ìóó íü íèéëæ  ñàâàà ä¿¿ðäýã õîðâîî” ãýñýí àñàð “¿íýí” õèéãýýä “ãàðöààã¿é”  àìüäðàëûí ã¿í óõààíûã íîìëîñîí áàéíà. Ýíýõ¿¿ “óÿí õàòàí” íîìëîë ¸ñîîð ñàéí, ìóó ÿìàð ÷ óðàí çîõèîëûí á¿òýýë ººðºº ¿íýò ç¿éëñ áºãººä òóõàéí ¿íäýñòíèéõýý ¿íýò ç¿éëñèéí ÷èã õàíäëàãà, áàðèìæààã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä òóñãàæ áàéäàã îíöëîãòîé õýìýýñýí äýíä¿¿ îéëãîìæòîé “ãàðãàëãàà” ãàð÷ èðæ áàéíà. Òèéìýýñ ë óðàí çîõèîë áà ¿íýò ç¿éëñ ãýñýí ñóäàëãààíû õàðüöàíãóé øèíýëýã, ñîíèðõîëòîé ÷èãëýë ¿¿ñýí ãýæ áîëíî.

  Òýãýõýýð þóíû ºìíº “¿íýò ç¿éëñ “ãýæ ÿìàð óõàãäàõóóí îéëãîëò áîëîõûã òîâ÷ òàéëáàðëàõ íü ç¿éòýé þì. ¯íýò ç¿éëñ ñóäëàë õýìýýõ ôèëîñîôèéí øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð  ºíãºðñºí ÕÕ çóóíû 70-ààä îíû ýõýí ¿åýñ ¿¿ññýí ãýæ ¿çäýã.   Àíãëè õýëíèé “valus” áóþó îðîñ õýëíèé “öåííîñòü” ãýäýã ýíý íýð òîìú¸îã áèä “¿íýëýìæ”, “ ¿íýò ç¿éëñ”, ¿íýò ÷àíàð” ãýæ õýä õýäýí ÿíçààð îð÷óóëàí õýðýãëýæ áàéíà. Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åä íýð òîìú¸îíû îð÷óóëãûã íýã ìºð áîëãîæ “¿íýò ç¿éëñ” ãýäýã õóâèëáàðààð íü õýðýãëýõ áîëæýý. Òýãâýë ýíýõ¿¿ ¿íýò ç¿éëñèéã ªðíºäèéí çàðèì ñóäëàà÷èä äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæýý. Òîäîðõîé ÷èã õàíäëàãà, îéëãîëò  ºãºõ ¿¿äíýýñ  òîâ÷ëîí æàãñààâàë:

 Ñóäëàà÷  Î.Äðîáíèöêèé “¿íýò ç¿éëñ íü õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíòîéãîî õàðüöàõ õ¿ì¿¿ñèéí õàðüöààíû õýì õýìæýýíèé èëðýëèéã àãóóëñàí óõàìñðûí äýýä õýëáýð þì” ãýñýí áîë Ã.Ðèêêåðò ”òîäîðõîé õýì õýìæýýòýé ¿çýë ñàíàà á¿õýí ¿íýò ç¿éëñ ìºí”, õàðèí ã¿í óõààíòàí Ýðèõ Ôðîìì ” ¯íýëýìæ ãýäýã áîë õ¿íä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òààøààë ºã÷ áàéâàë òýð ¿íýëýìæ ìºí”, Ðîáåðò Áàðêåðèéí òîäîðõîéëñíîîð “Õóâü õ¿í,õýñýã á¿ëýã,îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëîîð èëýðõèéëýãäýí ãàð÷ õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàð÷èì, çàí ¿éëäýë, õýì õýìæýý, õýâøèæ òîãòñîí îéëãîëòûã ¿íýëýìæ áóþó ¿íýò ç¿éëñ ãýíý” õýìýýñýí áîë Àìåðèêèéí ñóäëàà÷ Ìóðåë Ïàìôðåé “ íèéãìèéí á¿ëýã, õóâü õ¿íèé áèé áîëãîäîã ýðõýì äýýä ¿éëèéí öîãöûã ¿íýò ç¿éëñ ãýíý” ãýæýý. Òýãâýë ñîöèîëîãè÷ Íåéë Ñìåëçåð ” ¿íýò ç¿éë íü õ¿ì¿¿ñ ýðìýëçâýë çîõèõ çîðèëòóóä òýäãýýðò õ¿ðýõ ¿íäñýí õýðýãñë¿¿äèéí òàëààð íèéãýìä õóâààëöàæ áóé ¿íýìøèë þì” çýðãýýð òîäîðõîéëñîí áàéíà. Äýýðõ ýðäýìòäèéí ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí:

à. ̺íõèéí ¿íýò ç¿éëñ

á. Öàã ¿åèéí ¿íýò ç¿éëñ

â. Áîäãàëèéí áóþó õóâü õ¿íèé ¿íýò ç¿éëñ ãýñýí ãóðâàí õýñýãò àíãèëæ ¿çñýí þì.  

   Ò¿¿í÷ëèí õýñýã á¿ëãèéí, ¿íäýñòíèé, ýåðýã áà ñºðºã, òºãñ áà òºãñ áóñ çýðãýýð ñóäëàà÷èä íèëýýä îëîí ÿíçààð àíãèëñàí ç¿éë¿¿ä áèé. Ãýâ÷ ¿íäñýíäýý äýýðõ ãóðâàí àíãèëàë íü ¿íýò ç¿éëñèéí òîãòîëöîîã á¿ðýí èëýðõèéëýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí áàéíà.

  ̺íõèéí ¿íýò ç¿éëñ ãýäýã íü õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé óëàìæëàãäñàí øèíæòýé áîë, öàã ¿åèéí ¿íýò ç¿éëñ ãýäýã íèéãìèéí õàðèëöààíû òîäîðõîé ¿çýãäë¿¿äýýñ øóóä øàëòãààëæ õóâüñàí ººð÷ëºãäºõ øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã. Õàðèí õóâü õ¿íèé ¿íýò ç¿éëñ íü øàøèí ø¿òëýã, íèéãìèéí ãàðàë, ãýð á¿ë, õàìò îëîí, ñýòãýë ç¿é, öàã ¿åèéí íºëººë뺺ñ øàëòãààëäàã. Íýã ¿ãýýð  òóõàéí õ¿íèéõýý åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýëòýé õîëáîîòîé ¿íýò ç¿éëñýýñ á¿ðäýíý.  “Ãýð á¿ë”, “õàéð ñýòãýë”, “òºð ¸ñ”, “ýöýã ºâãºä” çýðýã  ìºíõèéí, “ìºí㺔, “øàøèí”, “àëáàí òóøààë”, “ýðõ ìýäýë” çýðýã  öàã ¿åèéí ¿íýò ç¿éëñèéí àëü àëèí. íèéãýì áîëîîä õóâü õ¿íèé øèíæòýé áàéõààñ ãàäíà  “àâúÿàñ áèëèã”, “óäàì ñóäàð”, “àæèë ìýðãýæèë”, “àðä÷èëàë” çýðãýýð  òîäîðõîé õýñýã á¿ëãèéí ýðõýìëýë ¿íýò ç¿éëñèéí ÷èã õàíäëàãûã òîäîðõîéëæ áàéäàã. Íèéãìèéí îþóíû ñàíààíä ãàðñàí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé ¿íýò ç¿éëñ ººð÷ëºãäºõ áºãººä ñîöèàëèñò òîãòîëöîîíû ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãìèéí ñóóðü ¿íýò ç¿éëñ õýðõýí ººð÷ëºãäñºí áîëîõûã íýãýí ñîíèðõîëòîé ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ õàðæ áîëîõ þì. 

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã 1999 îíû Õ ñàðä Äóíäãîâü, Ñ¿õáààòàð, Áàÿíõîíãîð çýðýã  òàâàí àéìãèéí 1000 îð÷èì èðãýäýýñ àâ÷ýý. Äàðààõ ç¿éëñèéí àëü íýãèéã òîõèîëäëîîð þì óó, ýñâýë àç òààð÷ àâàõ áîë àëèéã íü òà ñîíãîõ âý? ãýñýí àñóóëòàíä ñóäàëãààíä îðîëöîãñîä äàðààõ áàéäëààð õàðèóëñàí áàéíà.

¯íýò ç¿éëñ	Õóâü
Èõ õýìæýýíèé ìºíãº	25,0 %
Àâòîìàøèí	5,4 %
Òîõèîëîã îðîí ñóóö	15,0 %
Ýðõ ìýäýë, àëáàí òóøààë	3,8 %
Àæèë ìýðãýæèë	19,9 %
Èä øèä	9,9 %
Ãàäààä õýë	9,6 %
Áóñàä	1,4 %

“Õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí çîðèëãî áîëîõ ¿íýò ç¿éëñèéí òîîíä ìºíãº, ñóóö, àâòîìàøèí çýðýã ìàòåðèàëëàã ç¿éëñ ãîëëîæ, äàðàà íü àæèë ìýðãýæèë, ãàäààä õýë çýðýã íèéãýì ñî¸ëûí õýðýãöýý îðæ áàéíà” /Íèéãìèéí øèíý÷ëýë, àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéí ººð÷ëºëò” 2000, 109/ ãýæýý. Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíààñ àæèãëàõàä õ¿ì¿¿ñ ìàòåðèàëëàã ¿íýò ç¿éëñèéã èë¿¿ èõ ÷óõàë÷ëàõ áîëñîí áàéíà. Ýíý áîë ÿàõ àðãàã¿é öàã ¿åèéí õàíø þì.. Ãýòýë ìîíãîë÷óóäûí ¿íýò ç¿éëñèéí óëàìæëàëò îéëãîëòîíä “ áàÿí õ¿í íýã øóóðãàíä”, “çóóí òºãðºãòýé áàéñíààñ çóóí íºõºðòýé áàé”,” ãàäíà ãÿëàíöàã äîòðîî ïàëàíöàã”,”ýäýýð áèåý ÷èìýõýýð ýðäìýýð áèåý ÷èì” çýðýã îþóí óõààíûã ìàòåðèàëëàã ýä ç¿éëñýýñ èë¿¿ ¿íýëýõ ñýòãýëãýý äàâàìãàéëæ áàéñàí áàéäàã. Òýãýõýýð íèéãìèéí õàðèëöààíû çàðèì ãàæóóäàë õ¿ðòýë õ¿ì¿¿ñèéí ¿íýò ç¿éëñò íºëººëäºãèéí æèøýý ýíý þì.

Íýãýíò ¿íýò ç¿éëñèéí òàëààð òîäîðõîé îéëãîëò ºãñºí ãýæ ¿çýýä 1990 –ýýä îíîîñ õîéøèõ ¿åèéí ¿ã¿¿ëëýã òóóæèéí çîõèîë äàõü ¿íýò ç¿éëñ ãýñýí ¿íäñýí àñóóäàëäàà îðîõ íü çºâ þì.

   Ìîíãîëûí øèíý ¿åèéí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õýíä 1930-ààä îíûã ýñ òîîöâîë õàìãèéí ýýäðýýòýé öàã ¿å áîë ÿàõûí àðãàã¿é 1990-ýýä îíîîñ õîéøèõ ¿å þì. ×óõàì þóíû ó÷èð ýýäðýýòýé õýìýýí îíöëîæ áàéãààãèéí íèéãýì-ò¿¿õèéí øàëòãààíûã “àðä÷èëñàí õóâüñàëòàé” øóóä õîëáîí îéëãîõ õýðýãòýé. ¯íäñýíäýý ýíý ¿åä Ìîíãîë÷óóä îþóí ñàíààíû áîëîîä íèéãìèéí òîãòîëöîîíû  øèíý ¿åèéã ýõë¿¿ëñýí þì. Óðàí çîõèîëûí àìüäðàëä ÿëãààã¿é øèíý ¿å ýõýëñýí ãýäãèéã ñóäëàà÷èä íýãýí äóóãààð áàòàëñàí áàéäàã. Øèíý ¿å ãýäýã áîë ¿íäñýíäýý øèíý ¿çýë ñàíàà, øèíý ñýòãýëãýý, øèíý ¿íýò ç¿éëñ ãýñýí ¿ã þì. Ãýâ÷ òóõàéí öàã ¿åä øèíý ç¿éëèéã õ¿ëýýí àâàõ íèéãìèéí ñóóðü ñýòãýëãýý õàðààõàí á¿ðýëäýí òîãòîîã¿é áàéñíààñ çàðèì çàâñàðûí øèíæòýé “¿íýò ç¿éëñ” äàâàìãàéëæ áàéñàí þì. Ýíý ¿çýãäýë ÷ ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí 1990-ýýä îíû ò¿¿õèéã òîéðîîã¿é, õàðèí ÷ íèëýýä  õóãàöààíä “äàéðñàí” ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé. Õýäèéãýýð “ýâ íàéðàìäàë”, àõàí ä¿¿ñèéí íºõºðëºë”, “ äàéíûã ýñýðã¿¿öýõ”,”õºðºíãºò íèéãìèéã èë÷ëýõ”,” ñîöèàëèñò àæ òºðºõ ¸ñûã ñóðòàë÷ëàõ” çýðýã õýò ¿çýë ñóðòàëæñàí “¿íýò ç¿éëñ” ºíãºðñºí ¿åèéí óðàí çîõèîëä äàâàìãàéëæ áàéñàí õýäèé ÷ ýíý õóãàöààíä óðàí çîõèîëûí òóí áîëîìæèéí ºâ ñàí ¿ëäýýæ ÷àäñàí ãýäãèéã äóðüäàõ íü ç¿éòýé.

    Ä.Íàìäàã,Ñ.Ýðäýíý, Ï.Ëóâñàíöýðýí, Ä.Ìÿãìàð, Ñ.Äàøäîîðîâ çýðýã õ¿¿ðíýë çîõèîëûí òîìîîõîí òºëººëºã÷äèéí ¿ã¿¿ëëýã òóóæèéí á¿òýýë¿¿ä “ ýõ îðîí”,” õàéð ñýòãýë”,”ãàçàð øîðîî”, òóñãààð òîãòíîë”,”ìîíãîë àõóé àìüäðàë” ãýñýí öàã ¿å íèéãìèéí áóñ õàðèí ÷ ìîíãîë÷óóäûí îþóí ñàíààíû ñóóðü “¿íýò ç¿éëñ”-èéã èëýðõèéëñýí á¿òýýë¿¿äèéã òóóðâèñàí áîëíî. 

   Õàðèí 1990-ýýä îíîîñ õîéø íèéãýìä ºìíºõ òîãòîëöîîíû á¿õèé ë ç¿éëèéã ¿ã¿éñãýõ ¿çýë õ¿÷òýé äýëãýðñýí íü Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëä íºëººëñºí áàéíà. Òèéìýýñ áèä 1990-ýýä îíîîñ õîéøèõ ¿åèéí óðàí çîõèîëûí ¿íýò ç¿éëñèéí ÷èã õàíäëàãûã

-       Íèéãìèéí øèëæèëòèéí ¿åèéí çàâñàðûí øèíæòýé ¿íýò ç¿éëñèéí ¿å /1990-1995 îí/

-       Øèíý ¿íýò ç¿éëñ á¿ðýëäýí òîãòîõ ¿å /1995-2000 îí / ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí õýñýãò õóâààí ¿çýæ áàéíà. 

Çàâñàðûí øèíæòýé ¿íýò ç¿éëñ õýìýýõ îéëãîëòîíä ¿íäýñíèé óõàìñàð ñýðãýæ, ò¿¿õýí õ¿ì¿¿ñèéí ñóó àëäàðûã õýò ºðãºìæëºõ áîëñíîîð ñîöèàëèñò ¿íýò ç¿éëñýýñ ¿íäýñòíèé ¿íýò ç¿éëñò øèëæñýí çóðâàñ ¿å õàìààðíà. Ýíý ¿åä ¿ã¿¿ëëýã òóóæèéí çîõèîëä ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëóóä ãîëëîõ áîëîâ. Òýð òóñìàà ÿðóó íàéðàãò ×èíãèñ õààíû òóõàé ñýäýâ ¿íýò ç¿éë áîëæ õóâèð÷ýý. ¯íäñýíäýý 1990-ýýä îíîîñ õîéøèõ ýíý õóãàöààíä óðàí çîõèîëûí òºðºë ç¿éëèéí õºãæëèéí õóâüä “ÿðóó íàéðàã” äàâàìãàéëæ áàéñàí ó÷ðààñ ¿ã¿¿ëëýã, òóóæèéí á¿òýýë¿¿ä õàðüöàíãóé öººí ãàðñàí õýäèé ÷ Ä.Íîðîâûí” Ñýðýâãýð õàäíû çýðýãëýý”,”Òýæýýâýð”, Ï.Áàÿðñàéõàí” “Íîõîéí õýâòýð”, Ä.Ýíõáîëäûí “Ñî¸î”,“Ïààíàí”, Äî.Öýíäæàâûí “Õºõ æàâàð”, “ÿí òàéãûí ìàíàí” çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí ¸ñ ñóðòàõóóíû àñóóäëûã õºíäñºí “õ¿í ÷àíàð”, “øóäàðãà ÿâäàë “ ãýñýí ¿íýò ç¿éëñèéã ýðõýìëýñýí òóóæóóä áè÷èãäñýí áàéíà. Ìàãàäã¿é ýíý ¿åýñ ¿ã¿¿ëëýã òóóæèéí çîõèîëä “õ¿í ÷àíàð”,”¸ñ ñóðòàõóóí” ãýñýí ¿íýò ç¿éëñ äàâàìãàéëàõ áîëæýý. Öààä ó÷èð øàëòãààí íü íèéãìèéí õÿìðàë õ¿ì¿¿ñèéí îþóí ñàíààíû äîðîéòîëòîé õîëáîîòîé àæýý. ¯íýíäýý õ¿íèé ìºí ÷àíàð ìóóäñàí íü äýëõèé íèéòèéí àñóóäàë áºãººä ýíý  òàëààð “… õ¿íä èòãýõ èòãýë, ñàõèëãà áàò, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ÷àäâàð, áèåý áàðèõ ÷àäâàð, àìèí õóâèà áîääîãã¿é áàéäàë, íýð òºðºº áîäîõ áàéäàë, ýåëäýã çàí øóäàðãà ¿íýí÷ çàí ÷àíàð íü íèéòèéí àìèí ÷óõàë ç¿éë áàéñàí áºãººä õàðàìñàëòàé íü ¸ñ ñóðòàõóóíû ðåëÿòèâèçì ÿëàíãóÿa  ÕÕ ¿óóíû ñ¿¿ë ¿åèéí îëèãã¿é ç¿éëñ áèäíèé áèäíèé ¸ñ ñóðòàõóóíä èõ õîõèðîë ó÷ðóóëëàà” /Ìýë Òîìïñîí “Ôèëîñîôè” 1998,188/ ãýæ õàðàìñàí áè÷ñýí áàéíà. ¯íýõýýð õ¿íèé ¸ñ ñóðòàõóóíû óíàëò, ñýòãýëèéí ìºñòëºãèéã õàðóóëñàí çîõèîëóóäàä ãîë ¿íýò ç¿éëñ íü “õ¿í” áºãººä õ¿íèé îþóí ñàíààíû äîðîéòîë ÷ óðàí çîõèîëûí “¿íýò ñýäýâ” áàéñààð áàéõ áîëíî.

  Äýýð äóðüäñàí  óëàìæëàëò áè÷ëýã á¿õèé, ¸ñ ñóðòàõóóíû  ¿íýò ç¿éëñèéã ÷óõàë÷èëñàí òóóæóóäààñ ãàäíà çîõèîë÷ Ä.Áàòáàÿð “Èéíãàà-ìèíèé õýýð òàë”, Ã.Àþóðçàíà ”Öàñíû ðîìàí”, ×.̺íõáàÿ𠔪âãºíòýé òýíãèñ”, Í.Áàäàìæàâ” Àìóëü”, Á.Áàÿðñàéõàí “Ýð õ¿í”, Ö.Áóÿíçàÿà “Ìàíàí äóíäàõü ýðâýýõèé” çýðýã õýäèé öººâòºð ÷ øèíýëýã ñýòãýëãýýòýé òóóæóóä áè÷èãäæýý.   Ýäãýýð òóóæóóäàä “ýðõ ÷ºëºº”,”æàì ¸ñ” çýðýã ìºíõèéí ¿íýò ç¿éëñýýñ ãàäíà õóâü çîõèîë÷äûí “øóäàðãà ¸ñûã ýðõýìëýõ”, “çºí áèëèãò èòãýõ”, “õ¿í ÷àíàðûã äýýäëýõ” ãýñýí ¿íýò ç¿éëñ áîäîòîé èëýðñýí áàéíà. Çîõèîë÷èéí äîòîîä åðòºíöºº áóñäààñ ºâºðìºöººð íýýí õàðóóëàõ õ¿ñýë íü òîäîðõîé ¿íýò ç¿éë áîëæ òºëºâøñºí íü ýíý ¿åèéí ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí õ¿¿ðíýë çîõèîëûí ãîë îíöëîã ãýæ ¿çýæ áîëíî.   ̺í àëèâàà óðàí á¿òýýë÷èéí ¿íýò ç¿éëñèéí ÷èã õàíäëàãàä õýäèéãýýð íèéãýì öàã ¿åèéí áàéäàë íºëººëºõ áîëîâ÷ ýíý ¿åýñ  õ¿¿ðíýë çîõèîë òýð òóñìàà  òóóæèéí òºðºëä “ýðõ ÷ºëºº”,” àìüäðàëûí æàì ¸ñ”,”¸ñ ñóðòàõóóí”,” õ¿íèé ìºñ ÷àíàð” çýðýã õàðüöàíãóé ìºíõèéí ¿íýò ç¿éëñ äàâàìãàéëæ ýõýëæýý. 

   Òýãâýë  Ï.Ï¿ðýâñ¿ðýí, Ä.Áàòáàÿð, Æ.Ëõàãâà, Ä.Óðèàíõàé, Ñ.Ï¿ðýâ, Á.Äîãìèä, Ä.Íàìñðàé, Ä.Íîðîâ, Ï.Áàÿðñàéõàí, Ä.Ýíõáîëä íàðûí ÷àäâàðëàã çîõèîë÷äûí áîãèíî ¿ã¿¿ëëýã¿¿äýä” õºäººãèéí àõóé àìüäðàëûã èëýðõèéëýõ” ãýñýí óëàìæëàëò ¿íýò ç¿éëñýýñ ãàäíà ”õàéð ñýòãýë”, “äóðñàìæ”,”í¿ãýë áóÿí” çýðýã ¿íýò ç¿éëñèéí íèéòëýã õàíäëàãà òºëºâøñºí áàéíà. Çîõèîëûí ä¿ðèéí ñýòãýë ç¿éí “îð÷èë”-èéã íýýí õàðóóëàõ, ýðãýí ñàíàí ìºðººäºõ, áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäëûí çºâ áóðóóã áÿñàëãàõ íü ¿ã¿¿ëëýãò íèëýýä õýâøìýë áîëñîí àæèãëàãääàã þì.

  Õàðèí 1990-ýýä îíû ñ¿¿ë ¿åýñ Ì.Ýðäýíýáàò “Þó ÷ ìàðòààã¿é”, Ã.Àþóðçàíà ”Äóðëàëã¿é åðòºíöèéí áëþç”, Ñ.Àíóäàðü “ ĺðºâ áèø äºðºâ”, Ö.Áóÿíçàÿà ”Àëòàí ìýëõèé ìèíü óó÷ëààðàé”,  Õ.Áîëîð-Ýðäýíý “Ç¿ðõýíä ¿éëäâýðëýâ”, ”Äèâààæèíãèéí õîðèãäëóóä”, Ð.Ýì¿æèíãèéí “Óëáàð õºëò”, Á.Áàÿðñàéõàí ”Õ¿í öººðìèéí çàãàñ”, Ë.ªëçèéòºãñ ”Í¿äíèé øèëýíä ¿ëäñýí çóðãóóä”, Á.Çîëáàÿð ” Á¿ëýýí”, Î.Ýíõæàâõëàí “ªºðèéí õºðºã”, Ã.Ñ¿õçîðèã ” Ýðõ ÷ºëºº ìèíèé ñ¿¿äýð”, çýðýã øèíý ºí㺠, ýðýëõèéëýë á¿õèé ¿ã¿¿ëëýãèéí ò¿¿âð¿¿ä õýâëýãäýí ãàð÷ýý. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí 1990-ýýä îíûõîí ñ¿¿ëèéí ¿åä ¿ã¿¿ëëýãèéí òºðºëä õ¿÷ ¿çýæ, èõ îëç îìîãòîé ÿâààã çîðèóä òýìäýãëýæ áàéíà.

Äýýðõ çîõèîë÷äûí õ¿¿ðíýë çîõèîëóóäûã àæèãëàõàä:

-       Óðàí çîõèîëûí ºìíºõ ¿åèéí óëàìæëàëûã õàäãàëñàí, óëàìæëàëò ¿íýò ç¿éëñèéã ýðõýìëýñýí “õºäºº àõóé àìüäðàëûã èëýðõèéëýõ”, “ óëàìæëàëûã ýðõýìëýõ” ¿íýò ç¿éëñ á¿õèé (Ì.Ýðäýíáàò ”Þó ÷ ìàðòààã¿é”, Á.Áàÿðñàéõàí ”Õ¿í öººðìèéí çàãàñ” Ã.Áîëîðìàà ” Àðñëàí öýíõýð çýðýãëýý”, Á.Çîëáàÿð ” Á¿ëýýí”,”Á¿òýí”) õºäºº àõóéí àìüäðàëûã õàðóóëñàí ¿ã¿¿ëëýã¿¿ä,

-       Óðàí çîõèîëûí øèíý ÷èã õàíäëàãûã ýðýëõèéëñýí ”èä øèä”,”çºí ñýðýõ¿é”,”áÿñàëãàë”,”¿éëèéí ¿ð”  çýðýã ¿íýò ç¿éëñ á¿õèé (Ñ.Àíóäàðü “ĺðºâ áèø äºðºâ”, Ã.Àþóðçàíà ”Äóðëàëã¿é åðòºíöèéí áëþç”, Õ.Áîëîð-ýðäýíý “Ç¿ðõýíä ¿éëäâýðëýâ”, Ë.ªëçèéòºãñ “Í¿äíèé øèëýíä ¿ëäñýí çóðãóóä”) ñóóðüøìàë  àìüäðàëûã ä¿ðñýëñýí ¿ã¿¿ëëýã¿¿ä ãýñýí õî¸ð àíãèëàëä îðóóëæ ¿çýæ áîëîõ þì.

  Õàðèí ýíä àðèëæààíû ÷èãëýëèéí “õºíãºí õýýíöýð” ¿ã¿¿ëëýã¿¿äèéã îðóóëæ ¿çýýã¿é áºãººä “àäàë ÿâäàë”, “çóãàà öýíãýë”,” àìðàãëàë” çýðýã ÷ õóâü õ¿íèé “¿íýò ç¿éëñ” ìºí òóë ¿ã¿éñãýæ ¿çýõèéã õ¿ññýíã¿é. Çàðèì çîõèîë÷äûí ¿ã¿¿ëëýãò “ ãóíèã ãàíöààðäàë”, “á¿ãäèéã ¿ã¿éñãýõ” çýðýã ñºðºã ¿íýò ç¿éëñ áóé íü íèéãìèéí ñýòãýëç¿é íü íºëºº àæýý. Ãýõäýý õàìãèéí ãîë íü óðàí çîõèîë çºâ ãîëüäðèë, çºâ ìºí ÷àíàðàà îëæ áàéãààä ë àñóóäëûí ó÷èð îðøèæ áàéãàà þì.   

 Ýíä çîðèóä ÿëèìã¿é ãàæèõàä  íýãýí ñóäëàà÷èéí ” ãóðàâ äàõü á¿ëýãò áóñäààñ ñîäîí, øèíý àðãà äýãýýð òóóðâèæ áàéíà ãýæ ººðñäèé㺺 áîäîã÷ á¿ëýã ( Ã.Àþóðçàíà, Ï.Áàòõóÿã, Ã.Ñ¿õçîðèã…) áàéãàà íü óòãà çîõèîë äàõü îëîí òóëãóóðò ¿çýë íîìëîëûí ¿¿äíýýñ ë õ¿ëýýí çºâøººðºõ áàéäàëä õ¿ðãýæ áàéíà. /Á.̺íõáàÿð” Ìîíãîëûí øèíýõýí ¿åèéí õ¿¿ðíýë çîõèîëûí õºãæèë, ò¿¿íèé ¿íýëýìæ”, “Ýðäýíèé ýðèõ” 2008,06 /  ãýñýí äààí÷ “ãýíýí ðåàëèçì”-ààð óòãà çîõèîëä õàíäàõ õóó÷èíñàã ¿çýë ñàíàà àìü áºõòýé çàëóóæèí îðøñîîð áàéãààä õàðàìñíàì.  Òýãýýä ÷ 1990-ýýä îíîîñ õîéøèõ ¿åèéí õàðüöàíãóé çàëóó çîõèîë÷äûí øèíý ¿çýë ñàíàà, ¿íýò ç¿éëñèéã õè÷íýýí äóðã¿é ÷ “õ¿ëýýí çºâøººðºõººñ” ººð àðãàã¿é áàéäàëä õ¿ðãýæ áàéãàà öààä ó÷èð øàëòãààíûã îëæ õàðàõ “áèëãèéí” í¿ä àëãà äàà? Áóñäààñ ñîäîí, øèíý àðãà äýãýýð òóóðâèæ  /ìèíèéõýýð áîë øèíý ¿íýò ç¿éëñèéã/ áàéíà ãýæ 1990 –ýýä îíûõîí çºâõºí ººðñ人 áîäîîä áàéãàà þì áèø ¿íýõýýð øèíý ºíãº, øèíý ñýòãýëãýý, øèíý àðãà áàðèëààð áè÷ýýä áàéãàà þì ø¿¿ äýý? ¯¿íä íü “çàðèì” íýã õ¿í áóõèìäààä, áóõèìäàë íü áóëòàëçààä áàéãààã îéëãîæ áàéíà. Ìàíàé  óòãà çîõèîëä îëîí óðãàëü÷ ¿çýë (ïëþðàëèçì) ñàíàà íýâòðýýä îâîî õýäýí æèë ºíãºð÷èõººä áàéõàä õààãóóð ÿâæ áàéñàí áîë äîî? õýìýýí áîäîõîä ººðèéí ýðõã¿é õ¿ðãýæ áàéíà.