Monday, April 16, 2012

өгүүлэл


                                                      ГАРЧИГ  


 Удиртгал

Нэгдүгээр бүлэг: Зохиолч П.Баярсайханы хүүрнэл зохиолын үнэт зүйлс
1.1:-Үнэт зүйлсийн тухай ойлголт
1.2 -  П.Баярсайханы өгүүллэг, туужийн зохиолын үнэт зүйлс
1.3 -  П.Баярсайханы “Хотын онгон” романы үнэт зүйлс

Хоёрдугаар бүлэг:  Зохиолч П.Баярсайхан хүүрнэл зохиолын сэтгэлгээний онцлог
2.1 -  П.Баярсайханы өгүүллэг, туужийн сэтгэлгээний онцлог
2. 2-  П.Баярсайханы” Хотын онгон” романы сэтгэлгээний онцлог
2.3 - П.Баярсайханы хүүрнэл зохиолын дүрийн онцлог

Дүгнэлт

Ном зүй










                                      Óäèðòãàë

       Аливаа үндэстний эрхэмлэн дээдлэх үнэт зүйлс нийгэм-түүхийн шалтгааны улмаас өөрчлөгдөж, шинэ үнэт зүйлс бий болж хуучин үнэт зүйлс халагдаж солигдсоор ирсэн хэдий ч ямар ч цаг үед үл өөрчлөгдөх шинжтэй мөнхийн үнэт зүйлс бий ажээ. Тийм л мөнхийн шинжтэй үнэт зүйлс бол тухайн үндэстний эх хэлээр бүтээгдсэн уран зохиол мөн. Бүр тодруулбал уран зохиол өөрөө тухайн үндэстнийхээ оюун санааны хамгийн эрхэм үнэт зүйл бөгөөд тодорхой цаг үеийн нөлөөлөөс шалтгаалан хувьсан өөрчлөгдсөөр ирсэн байна. Тиймээс Монголын уран зохиолын 1980-аад оны төлөөлөл болох зохиолч П.Баярсайханы хүүрнэл зохиолын үнэт зүйлсийн чиг баримжааг тодруулах замаар уран зохиолын үнэт зүйлсийн судалгааг хийсэн юм. Хэдийгээр үнэт зүйлс судлал нь философийн шинжлэх ухааны нэгэн салбар гэж тооцогддог ч нийгэм-улс төр, соёл шашин гэсэн өргөн хүрээг хамарч, тэр ч байтугай хувь хүний үнэт зүйлс /хувь зохиолчийн үнэт зүйлс / уран зохиолд хүчтэй нөлөөлөх үзэгдэл байна.  Энэ л үзэгдлийн хүрээнд П.Баярсайхан хүүрнэл зохиолуудын үнэт зүйлс, үнэт зүйлсийн чиг баримжааг
Ñýäâèéã ñóäëàõûí ó÷èð íü : Зохиолч П.Баярсайханы хүүрнэл зохиолууд нь ур чадвар, сэтгэлгээний хувьд нилээд өвөрмөц шинжтэй. Түүнчлэн хэл найруулга, дүр дүрслэл, туурвил зүйн талаас нь судлаачид үнэлэлт дүгнэлт өгсөн шүүмж, судалгааны бүтээлүүд цөөнгүй. Харин түүний хүүрнэл зохиолуудын үнэт зүйлсийн талаар өмнө нь хийгдсэн бүтээл байсангүй. Нэг үгээр Монголын уран зохиолд огт хөндөгдөж байгаагүй, судлагдах шаардлагатай зохиолч, судлах шаардлагатай сэдэв юм. Óðàí çîõèîë ñóäëàëûí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí õàíäëàãóóäààñ  àæèãëàõàä  óðàí çîõèîëûã íèéãýì, ã¿í óõààí, ãîî ç¿é, ¸ñ ñóðòàõóóí çýðýã íèéãìèéí óõààíû áóñàä ñàëáàð ñóäëàëóóäòàé ò¿¿õ , îíîë àðãà ç¿éí õ¿ðýýíä õîëáîí õàðüöóóëàí ñóäëàõ áîëñîí òºäèéã¿é ¿íýò ç¿éëñèéí îíîëûã óëñ òºð ñóäëàë, ã¿í óõààí, ¸ñ ñóðòàõóóí, íèéãìèéí àæèë, áîëîâñðîë ñóäëàë çýðýã  øèíæëýõ óõààíä áèå äààñàí òóñãàé  ñàëáàð áîëãîí àâ÷ ¿çýх болжээ. Мөн Монголын уран зохиолын хөгжлийн үе шатуудыг  íèéãýì,  õóâü õ¿íèé ¿íýò ç¿éëñòýé õîëáîí àâ÷ ¿çýõ àñóóäàë ºíººäºð Ìîíãîëûí óðàí çîõèîë ñóäëàëä õ¿ëýýãäýæ  áàéíà.
Ñýäâèéí ñóäëàãäñàí áàéäàë: 1990- ээд оноос хойш нийгмийн оюун санааны өөрчлөлттэй холбоотой судлаачид үнэт зүйлсийн талаар судалгаа хийж эхэлсэн. Õ.ÿíäñàìáóó ”XXI çóóíû áîñãîí äàõü ìîíãîëûí çàëóó÷óóä” ÓÁ 1998 îí, Ö.Ìàíäàõ ”Ìîíãîëûí ºíººãèéí óëñ òºðèéí ººð÷ëºëò, èðãýíøëèéí òºëºâøëèéí õàðèëöàà õàìààðëûí àñóóäàë”1998 îí, Ä.Òóíãàëàã ”Ãýð á¿ëèéí ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿íýëýìæ, ººð÷ëºëò õóâüñàë “1999 îí, Ä.Äàãäàí ”ªíººãèéí ìîíãîëûí îþóíû ¿íýëýìæèéí îíîë àðãà ç¿éí àñóóäàëä” 2001 îí, Ö.Öýöýíáèëýã ”Òðàäèöèîííûå è ñîâðåìåííûå öåííîñòè ìîíãîëüñêîé ìîëîäåæè” Ì,1998 îí, Ã.×óëóóíáààòàð ”Íèéãìèéí àðä÷èëñàí ¿íýëýìæèéí òîãòîëöîî” ÓÁ1997 îí, Ö.Áààòàðòîãòîõ ” Ìîíãîë÷óóäûí ¿íýëýìæèéí ñóäàëãààíû ôèëîñîôèéí àñóóäàëä” 2000 îí, П.Батхуяг “Монголын уран зохиолын үнэт зүйлсийн социологи” УБ 2006 он çýðýã эрдэм шинжилгээ судалгааны бүтээлүүдийг бүтээжээ. Мөн Ä.Äàøï¿ðýâ “¯íýò ç¿éëñèéí ñîëèãäîë óó? îþóí ñàíààíû õîîñðîë óó?”, ×.Ëõàãâàæàâ ,×.Íýðã¿é íàðûí “Óäèðäëàãûí ¸ñ ç¿é”, Ò.Äîðæäàãâà íàðûí “Ñî¸ë ñóäëàë” ÓÁ 1999 îí, Ò.×óëóóí-ýðäýíý “¨ñ ñóðòàõóóíû ¿íýò ç¿éëñèéã ¿íýëýìæèéí ¿¿äíýýñ õàðüöóóëàí ñóäëàõ íü” / Õÿòàä-Ìîíãîë æèøýýí äýýð / 2003 îí, Á.Àìàðæàðãàë “Àíãëè ¿íäýñòíèé ìåíòàëèòåò, ¿íýëýìæèéí òîãòîëöîîíä áèåëýëýý îëîõ íü “ 2003 îí, “Íèéãìèéí øèíý÷ëýë :àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéí ººð÷ëºëò “ 2000 îí зэрэг үнэт зүйлсийн ангилал, чиг хандлагыг тодорхойлсон судалгааны бүтээлүүд бичигджээ. Түүнчлин ”Ìîíãîëûí íèéãýì ñýòãýë ç¿éí ººð÷ëºëòèéí çàðèì àñóóäàë “ 1996 îí, ”XXI çóóíû áîñãîí äýýðõ ìîíãîë óëñûí øèíý÷ëýë, öààøäûí õºãæëèéí õàíäëàãóóä” ÓÁ 2000 îí, Ä.Òóíãàëàã ” ¨ñ ç¿é ” ÓÁ 2002 îí, Ð.Äàðüõ¿¿, Ð.Íàðàíòóÿà ”¨ñ ç¿é” ÓÁ 1998 îí, Á.Ãàëèíäýâ ”Ìîíãîëûí íèéãìèéí ººð÷ëºëòéí ¿å äýõ ¸ñ ñóðòàõóóíû àñóóäëóóä” ÓÁ 2000 îí, Á.Áàò÷óëóóí “ Ïîñò-êîììóíèñò íèéãýì äýõ òºð èðãýíèé õàðèëöàà” ÓÁ 2003 îí ,”Îð÷èí ¿åèéí ç¿é ¸ñíû îíîëóóä õèéãýýä Ìîíãîëûí áîäèò áàéäàë: îð÷èí ¿åèéí óëñ òºðèéí ôèëîñîôèéí íýí ÷óõàë øèíý àñóóäëóóä “ ÓÁ 2001 бүтээлүүдэд îþóíû ¿íýò ç¿éëñ, ìàòåðèàëëàã ¿íýò ç¿éëñèéí ÿëãàà, ìºíõèéí ¿íýò ç¿éëñ áóþó òºãñ ¿íýò ç¿éëñèéí òóõàé îéëãîëòóóäûã ñóäàëñàí байна.  Харин зохиолч П.Баярсайханы уран бүтээлийн талаар судлаач, доктор Д.Галбаатар “ Урлахуйн галыг бадраагч, эндүүрлийн гэмийг арилгагч зул “ УБ 2002 он, доктор А.Мөнх-Оргил ”Монгол туужийн туурвил зүй” УБ 2011 он, П.Батхуяг “Шинэ сэрэхүй” УБ 2008 он, С.Байгальсайхан “Утгын чандмань” УБ 2003 он, доктор С.Жачин, Д.Өлзийбаяр, яруу найрагч Д.Урианхай, сэтгүүлч Ш.Цэрэнпил нарын бичсэн шүүмж, судалгааны өгүүллүүд, японы монголч эрдэмтэн Үмино Микио “П.Баярсайханы үзэл санаа ба Монголын зөн билгийн романы тухай” “Ази сэтгүүл” 2001 он зэрэг бүтээлүүд хэвлэгджээ. Мөн “Хотын онгон” роман хэвлэгдсэний дараагаар гарсан судлаачдын хоорондын  шүүмж-мэтгэлцээн, МҮОНРТ-ийн хийсэн хөрөг нэвтрүүлэг, МН 25 телевизийн бүтээсэн “Мартахгүй” зэрэг нийтлэл нэвтрүүлгийг дурьдаж болно.
Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî: Зохиолч П.Баярсайхан хүүрнэл зохиолуудын үнэт зүйлс, тэдгээрийн хоорондын холбоос, үнэт зүйлс õóâüñàí ººð÷ëºãäñºí áîëîõûã òîäîðõîéëîí òîãòîîõ çîðèëãîîð ýíýõ¿¿ ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí õ¿ðýýíä õýä õýäýí çîðèëãûã äýâø¿¿ëсэн áîëíî.
- Зохиолчийн хүүрнэл зохиолуудыг “ìºíõèéí ¿íýò ç¿éëñ”-èéí тухай óõàãäàõóóíòàé õîëáîí òàéëáàðëàõ
- Мөн түүний уран бүтээлд цаг үеийн шинжтэй үнэт зүйлс хэрхэн илэрсэн болохыг тодорхойлох,
- Хувь хүний үнэт зүйлсийн тухай ойлголттой зарим бүтээлийг холбон тайлбарлах,
- Зохиолын хэл найруулга, дүр дүрслэл, туурвил зүйг шинжлэн үзэж, зохиолчийн сэтгэлгээний онцлогийг тодруулах,
-Монголын уран зохиолын 1980-аад оны зарим уран бүтээлчдийн бүтээлтэй харьцуулсан ажиглалт хийж, тухайн үеийн хүүрнэл зохиолын онцлогийг тодорхойлох,
-П.Баярсайханы хүүрнэл зохиолуудын үнэт зүйлс хийгээд сэтгэлгээний онцлогыг нэгтгэн тодорхой дүгнэлтэнд хүрэх зорилгыг тавьсан юм.
Ñóäàëãààíû ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿í: Ýíýõ¿¿ магистрийн зэрэг горилсон ñóäàëãààíû á¿òýýëä óðàí çîõèîëûí åðºíõèé  îíîë, ò¿¿õ, ø¿¿ìæèéí  á¿òýýë¿¿äèéã ãîë ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëãîв. Үүíä:
 - ¯íýò ç¿éëñèéí îíîë, ñóäàëãààíû ò¿¿õòýé õîëáîîòîé ôèëîñîôè÷, ¸ñ ñóðòàõóóí íèéãýì ñóäëàà÷  íàðûí ôèëîñîôèéí îíîë, íèéãýì, ãîî ç¿é, ó÷èð øàëòãààí, ¸ñ ñóðòàõóóíû á¿òýýë¿¿ä,
- Сóäëàà÷ ýðäýìòäèéí áè÷ñýí ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿íýò ç¿éëñèéí òàëààðõè ñóäàëãààíû á¿òýýë¿¿ä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë, ÿðèëöëàãà, òýìäýãëýë, ä¿ãíýëò, áîäîë ýðãýö¿¿ëýìæ,
-П.Баярсайхан хэвлүүлсэн хүүрнэл зохиолын түүврүд, ярилцлага, нийтлэл, жүжиг киноны зохиол,
-Óòãà çîõèîëûí ÷èãëýëýýð  ãàð÷ áàéñàí “Öîã” ñýòã¿¿ë, “Óòãà çîõèîë, óðëàã” ñîíèí, óëñ òºð ,íèéãìèéí óõààíû ÷èãëýëèéí “Øèíý òîëü”,” Øèíý ¿å” çýðýã ñîíèí ñýòã¿¿ë,
ëñ òºð, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí á¿ãä õóðëûí òîãòîîë øèéäâýð, ìîíãîë óëñûí îð÷èí ¿åèéí ò¿¿õèéí çàðèì  îíöãîé ¿éë ÿâäëóóäûí òàëààðõè  ñóðâàëæ  çîõèîëóóäыг эх хэрэглэгдэхүүн болгон ашигласан болно.
Ñóäàëãààíû àæëûí àðãà ç¿é :  
- Çàäëàí øèíæëýæ, íýãòãýí ä¿ãíýõ àðãà. / àíàëèç-ñèíòåç /  Ñóäàëãààíû ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëãîí ñîíãîæ àâñàí çîõèîëóóäûã ýíý àðãààð  çàäëàí øèíæëýæ, íýãòãýí ä¿ãíýñýí,
- Ò¿¿âýðëýí ñîíãîõ àðãà. / êîíòåíò- àíàëèç / Ýíý àðãûí õ¿ðýýíä зохиолч П.Баярсайхан á¿õ á¿òýýë¿¿ä óðàí çîõèîëûí  õºãæèë õºäºë㺺íèé ò¿¿õèéã  á¿õëýýð íü õàðóóëàõ áîëîìæã¿é ó÷èð 1980-аад оны уран зохиолын зарим зохиолчдын бүтээлийг  ñîíãîв.
- Нэгтгэн дүгнэх арга.
Зохиолчийн хүүрнэл зохиолуудын сэтгэлгээний онцлог болоод үнэт зүйлсийн чиг хандлагыг тодруулахдаа уран бүтээлийн бүхэлд нь нэгтгэн дүгнэх аргаар судалгаагаа хийсэн болно.
Ñóäàëãààíû øèíýëýã òàë : Зохиолч П.Баярсайханы хүүрнэл зохиолын үнэт зүйлс, сэтгэлгээний онцлогын тухай øèíý ñóäàëãàà ó÷èð ñýäâèéí õóâüä  õàðüöàíãóé øèíýëýã þì.
- Уран зохиолын үнэт зүйлсийн талаар хийсэн өмнөх судалгаанууд ихэвчлин өнгөрсөн зууны уран зохиолын түүхийг бүхэлд нь хамруулан судалсан бол энэ бүтээлд тухайн нэг зохиолчийн голлон бичиж байсан нэг төрөл дээр тулгуурлан хийснээрээ,
- П.Баярсайханы хүүрнэл зохиолуудын ¿íýò ç¿éëñ, ¿íýò ç¿éëñèéí ººð÷ëºëò, сэтгэлгээний онцлогийн òàëààð õèéñýí ñóäàëãàà учир õîæèì óðàí çîõèîëûí áóñàä òºðºë ç¿éë áîëîîä ¿íýò ç¿éëñèéí îíîëûí àñóóäëààð ýðäýì ñóäëàëûí á¿òýýë õèéõýä ¿íäñýí ñóóðü ñóäàëãàà áîëîõ үндэстэй юм.
. Ñóäàëãààíû àæëûí á¿òýö : Óäèðòãàë õýñýã, ¿íäñýí хоёр á¿ëýã, ä¿ãíýëò, íîì ç¿é ãýñýí á¿òýöòýé.
Удиртгал
Нэгдүгээр бүлэг: Зохиолч П.Баярсайханы хүүрнэл зохиолын үнэт зүйлс
1.1:-Үнэт зүйлсийн тухай ойлголт
Үнэт зүйлсийн тухай онолын ойлголтуудыг задлан шинжилсэн, зарим санал дүгнэлтүүдийг тодруулж, үнэт зүйлс судлалын талаар эрдэмтдийн дэвшүүлсэн судалгааны гол асуудлыг тайлбарлажээ.
1.2 -  П.Баярсайханы өгүүллэг, туужийн зохиолын үнэт зүйлс
Зохиолчийн 1970-1990 оны хооронд бичсэн тууж, өгүүллэгийн зохиолуудын үнэт зүйлсийг тодруулсан,
1.3 -  П.Баярсайханы “Хотын онгон” романы үнэт зүйлс
“Хотын онгон” роман үнэт зүйлсийн онцлогийг нээн харуулах үүднээс романыг туурвил зүйн талаас нь задлан шинжилсэн,
Хоёрдугаар бүлэг:  Зохиолч П.Баярсайхан хүүрнэл зохиолын сэтгэлгээний онцлог
2.1 -  П.Баярсайханы өгүүллэг, туужийн сэтгэлгээний онцлог
Зохиолчийн хүүрнэл зохиолуудад сэтгэлгээний ямар онцлог шинжүүд илэрч байгааг өгүүллэг, туужийн зохиол дээр нь тулгуурлан судлах,
2. 2-  П.Баярсайхан” Хотын онгон” романы сэтгэлгээний онцлог
“Хотын онгон” романы хэл найруулга, өгүүлэмж, өгүүлэгдэхүүний онцлогийг зөн билэг, мэдрэмж, далд ухамсар зэрэг зохиолчийн сэтгэлгээний онцлогтой холбон тайлбарласан,
2.3 - П.Баярсайханы хүүрнэл зохиолуудын дүрийн онцлог
Зохиолчийн хүүрнэл зохиолууд дүрийн хувьд ямар онцлогтой, дүрийн хэв шинж, дүрийн сэтгэл зүй, дүрийн “Би” өгүүлэгчийн талаар судалгаа хийсэн болно.

Дүгнэлт
Ном зүй

                                   





                                      









                                      



                                                   Íýãä¿ãýýð á¿ëýã
         Зохиолч П.Баярсайханы хүүрнэл зохиолын үнэт зүйлс
Бидний хийсэн ажиглалтаар зохиолчийн богино өгүүллэг, туужийн зохиолуудад судлаачдын тодорхойлсноор 1. “Мөнхийн буюу төгс үнэт зүйлс”, 2.“Хувь хүний буюу бодгаль үнэт зүйлс давамгайлж байна. Харин цаг үеийн буюу нийгмийн үнэт зүйлс /нэгдэлжих хөдөлгөөн, социалист бүтээн байгуулалт, социалист аж төрөх ёсны хэм хэмжээ, үзэл суртал, нийгэмч сэтгэлгээ / зохиолуудад нь туссангүй. Энэ нь тухайн уран бүтээлчийн үзэл санааны нэгэн илрэл гэж үзэх үндэстэй юм.

1.1       ¯íýò ç¿éëñèéí òóõàé îíîëûí îéëãîëò
¯íýò ç¿éëñ ñóäëàë нь  õ¿í, áàéãàëü, íèéãìèéí á¿õèé ë þìñ ¿çýãäëèéã  ìóó ìóóõàé, àøèãã¿é ãýõ çýðãýýð ñºð㺺ð ¿íýëýõ, ñàéí ñàéõàí,                                                     àøèãòàé òóñòàé ¿íý öýíýòýé õýìýýí ýåðýãýýð ¿íýëýí äýýäëýõ, ýåðýã ñºðºã õàíäëàãûã ñóäàëäàã гэж òîäîðõîéëæ áîëíî. Нэр томьёоны хувьд “¿íýò ç¿éëñ”, ”¿íýò ÷àíàð”, ”¿íýëýìæ” зэргээр хэд хэдэн янзаар орчуулан хэрэглэж байна.  
Îðîñûí ýðäýìòýí Î.Äðîáíèöêèé “¿íýò ç¿éëñ íü õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíòîéãîî õàðüöàõ õ¿ì¿¿ñèéí õàðüöààíû õýì õýìæýýíèé èëðýëèéã àãóóëñàí óõàìñðûí äýýä õýëáýð” ãýñýí áîë Ã.Ðèêêåðò ”òîäîðõîé õýì õýìæýýòýé ¿çýë ñàíàà á¿õýí ¿íýò ç¿éëñ ìºí”, õàðèí ã¿í óõààíòàí Ýðèõ Ôðîìì ” ¯íýëýìæ ãýäýã áîë õ¿íä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òààøààë ºã÷ áàéâàë òýð ¿íýëýìæ ìºí.”, Ðîáåðò Áàðêåðèéí òîäîðõîéëñíîîð “Õóâü õ¿í,õýñýã á¿ëýã,îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëîîð èëýðõèéëýãäñýí ãàð÷ õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàð÷èì, çàí ¿éëäýë, õýì õýìæýý, õýâøèæ òîãòñîí îéëãîëòûã ¿íýëýìæ áóþó ¿íýò ç¿éëñ ãýíý.” õýìýýñýí áîë Àìåðèêèéí ñóäëàà÷ Ìóðåë Ïàìôðåé “ íèéãìèéí á¿ëýã, õóâü õ¿íèé áèé áîëãîäîã ýðõýì äýýä ¿éëèéí öîãöûã ¿íýò ç¿éëñ ãýíý.” ãýæýý. Мөн Íåéë Ñìåëçåð ” ¿íýò ç¿éë íü õ¿ì¿¿ñ ýðìýëçâýë çîõèõ çîðèëòóóä òýäãýýðò õ¿ðýõ ¿íäñýí õýðýãñë¿¿äèéí òàëààð íèéãýìä õóâààëöàæ áóé ¿íýìøèë þì.”/ Íåéë Ñìåëçåð “Ñîöèîëîãèéí îðîñ-àíãëè-ìîíãîë íýð òîìú¸îíû òîâ÷ òàéëáàð òîëü” ÓÁ 1998,18/ çýðãýýð èõ îëîí ÿíçààð òîäîðõîéëñоí áàéíà. Äîêòîð Ã.×óëóóíáààòàð “Áàéãàëü, íèéãýì, õ¿íèé àìüäðàëûí ¿é ò¿ìýí ¿çýãäýëä ñýòãýí ¿éëäýã÷ òîäîðõîé ñóáúåêòèéí ç¿ãýýñ õàíäàæ áóé õàíäëàãà, ¿çýë áîäîë, ¿éë àæèëëàãààíû íèéëáýð öîãöñûã õàìãèéí åðºíõèé áàéäëààð íü ¿íýëýìæ õýìýýõ îéëãîëòîîð èëýðõèéëæ áîëíî”[1] ãýжээ. ¯íýò ç¿éëñèéí îíîëûí ñóäàëãààíû ò¿¿õýíä ºã¿¿ëñíýýð, ¿íýò ç¿éëñèéí îíîëûã ôèëîñîôèéí áèå äààñàí ñàëáàð áîëîõ ¿íäñèéã Ãåðìàíû ôèëîñîôè÷ Ð.Ê.Ëîòöå òàâüæýý. Ò¿¿íèé ¿çýë ñàíàà íü ôèëîñîôèéí ò¿¿õýíä õîîðîíäîî ¿ë ýâëýðýõ ç¿éë¿¿ä ãýæ áàéõã¿é ãýæ ¿çýýä, õýðýâ ýñðýã ç¿éë çîõèöîí ýâëýðâýë äýýä ¿íýò ç¿éëñ áîëíî ãýæ ¿çñýíä îðøèæ áàéæýý.  Ò¿¿íýýñ õîéø ¿íýò ç¿éëñèéí îíîëûí õºãæèëä   ýðäýìòýí Ã.Ðèêêàðò, Ý.Äþðêãåéì, Ì.Âåáåð, Ì.Øåëåð, Ô.Íèöùå, Æ..Ý. Ìóð íàð õóâü íýìðýý îðóóëæýý. Тэгвэл үнэт зүйлсийн олон систем оршиж байдаг гэх үзлийг Ãåðìàíû ôèëîñîôè÷ Â.Äèëüòåéã ¿íäýñëýñýí ãýæ ¿çäýã. Ò¿¿íèé ¿çëýýð ôèëîñîôè-ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíûã õîëáîõ ñýæèì “ òàéëáàðûí òóõàé ñóðãààë ” áóþó “ ãåðìåíåâòèê ” þì ãýæ íýðëýäýã. Ò¿¿íèé ýíý ¿çëèéã  ãåðìàíû ã¿í óõààíòàí Î. Øïåíãëåð ¿ðãýëæë¿¿ëæ ñî¸ë –ò¿¿õèéí õýâ ìàÿãèéã òóõàé ñóðãààëàà áîëîâñðóóëñàí áà ò¿¿íèé îíîëòîé òºñòýé ñî¸ë-ò¿¿õèéí ôèëîñîôèéí îíîëûã Àíãëèéí ñîöèîëîãè÷ À.Òîéíáè áîëîâñðóóëñàí àæýý. À.Òîéíáè ººðèéí ñóðãààëäàà õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õèéã  óíàëò , õºãæèëò, öýöýãëýëò, óíàëò ãýñýí øàò äàìæäàã ñî¸ë –ò¿¿õèéí öîãö  ãýæ ¿çæýý. Харин зарим судлаачид үнэт зүйлсийг тодорохойлох боломжгүй гэж үзсэн байна. Ангилалын хувьд 1. Õóâü õ¿íèé ¿íýò ç¿éëñ, 2.Õýñýã á¿ëãèéí ¿íýò ç¿éëñ , 3.Íèéãìèéí ¿íýò ç¿éëñ ãýñýí  ¿íäñýí õýëáýð¿¿ä íü áàéíãà õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ  áàéäàãòàé õîëáîæ  ¿çäýã þì./ Ã.×óëóóíáààòàð” Íèéãìèéí àðä÷èëñàí ¿íýëýìæèéí òîãòîëöîî” ,”Øèíý òîëü” ñýòã¿¿ë ¹ 23 ,1998 /   ãýñýí ä¿ãíýëòèéã äóðüäàæ áîëíî.
¯íýò ç¿éëñèéí àíãèëàëûí  åðºíõèé õàíäëàãóóäûã íýãòãýí доктор Ö.Áààòàðòîãòîõ “ ͺ뺺 á¿õèé îëîí ñóäëàà÷èä ¿íýëýìæèéã –äîòîîä / intrinsic /, - àðãà õýðýãñëèéí / instrumental /, óã ÿçãóóðûí / inherent /,- íºëººëºã÷ / contributory / ãýæ äºðºâ õóâààäàã. Ýíý àíãèëàë íü íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû ñóóðü áîëîí õàâñàðãà ñàëáàðò ºðãºí õýðýãëýãääýã. Ýíý äºð⺺ñ äîòîîä ¿íýëýìæèéã íü ¿íäñýí õýëáýð ãýæ ¿çýæ áóñäûã íü ò¿¿íòýé ÿìàð õàìààðàëòàéã òîãòîîí òîäîðõîéëæ áîëäîã”[2]  õýìýýæýý.  Сóäëàà÷ ×.Ìîððèñ үнэт зүйлсийг дараах байдлаар ангилах санал дэвшүүлсэн байна.
-         îáúåêòýä õàíäàæ áóé áîäèò ¿íýò ç¿éëñ,
 -  ñóáúåêòèä õàíäàæ áóé ä¿ðñò ¿íýò ç¿éëñ ãýñýí õî¸ð õýñýãò õóâààжээ. Эíý àíãèëàë íü Ìàðêñèñò ôèëîñîôèä ¿íýëýìæ áóþó ¿íýò ç¿éëñèéã àâ÷ ¿çýæ áàéñàí îéëãîëòòîé эсрэг бөгөөд ìàðêñèñò ôèëîñîôèéí óõàãäàõóóíààð “ ¿íýò ÷àíàðûã íèéãìèéí ºâºðìºö ¿çýãäýë ìºí íèéãìèéí õàðèëöàà õèéãýýä íèéãìèéí óõàìñàðûí õýì õýìæýý òîãòîîí ¿íýëýõ òàëûí çàðèì èëðýë ãýæ ¿çäýã. Èíãýæ ¿íýëýõ  òàë íü óõàìñðûí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çëèéí òàëûí øèíæèéã íü òóñãàæ áàéãàà õýðýã, òýãýõäýý ò¿¿íèéã á¿õýëä íü íýýí õàðóóëæ áàéãàà þì áèø ýý.” /“Ôèëîñîôè ýõëýí ñóðàëöàõ áè÷èã” ÓÁ 2000, 173/ гýæээ.  
    Ñóäëàà÷ Ö.Áààòàðòîãòîõ” ¿íýëýìæèéã õèéñâýð áà òîäîðõîé ãýæ àíãèëàõ íü ç¿éòýé õýìýýãýýä õèéñâýð ¿íýëýìæ ãýäýã îéëãîëòîä áóÿí, í¿ãýë çýðãèéã îðóóëæ ¿çýõ, õàðèí òîäîðõîé ¿íýëýìæ ãýäýãò áóñàä ¿íýëýìæ¿¿äèéí õýëáýð¿¿äèéã  áàãòààí ¿çíý .“/Ö.Áààòàðòîãòîõ “Ìîíãîë÷óóäûí ¿íýëýìæèéí ñóäàëãààíû ôèëîñîôèéí àñóóäàë “ÓÁ 2000 îí /äèññåðòàöè / 112-ð òàë / ãýсэн байна. Дээр судлаачдын санал дүгнэлтүүдийг нэгтгэн авч үзвэл үнэт зүйлс нь” эерэг ба сөрөг хандлагатай ба хувь хүний буюу бодгалийн, цаг үеийн буюу нийгмийн, мөнхийн буюу /туйлын / төгс гэсэн үндсэн гурван хэлбэртэй гэдэг нь тодорхой харагдаж байна. Гэвч судлаачдын дэвшүүлсэн санал таамаглалууд нь үнэт зүйлсийн өөрчлөлт нийгэм-түүхийн шалтгааныг тайлбарлахдаа дахин зөрөлдсөн байна.
   Судлаачдын үзсэн дээр тулгуурлан үнэт зүйлсийн өөрчлөлтийг ажиглавал дараах байдлаар харьцуулан үзүүлсэн доктор Г.Чулуунбаатарын судалгаа сонирхолтой болжээ. Тухайлбал өмнөх болоод шинэ нийгмийн харилцааны үнэт зүйлсийн ялгааг дараах байдлаар тодорхойлсон байна.

      Òîòàëèòàðèçìûí ¿åèéí ¿íýëýìæèéí                   Àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíû
                     àãóóëãà                                                    ¿åä  ººð÷ëºãäºæ áóé àãóóëãà
-          Áàÿëãèéã íèéãìýýðýý õàìòðàí á¿òýýæ                - ×àäàë áîëîìæîîðîî áàÿëãèéã á¿òýýæ
                òýãøèòãýæ õóâààðèëàõ                                             îðîëöñîí õýìæýýãýýð ò¿¿íýýñ õ¿ðòýõ

-          Òºâëºðñºí òºëºâëºëòººð íèéãìýý                     - Áèçíåñèéí òîäîðõîé òºëºâëºëòººð
         õºãæ¿¿ëýõ                                                                íèéãìýý áîëîí ººðèé㺺 õºãæ¿¿ëýõ
      -    Óëñ õîðøîîëëûí ºì÷èéã ø¿òýí àìüäðàõ             - Õóâèéí ºì÷ºº àðâèæóóëæ ò¿¿íèéõýý
                                                                                                      ¿ð ä¿íãýýð àìüäðàõ
     -  Õóóëèéã áèø íàì òºðèéã äýýäëýí àìüäðàõ           - Õóóëèéã äýýäýëæ ò¿¿íä çàõèðàãäàí
                                                                                                       àìüäðàõ
- Íýã ¿çëèéã áóðõàí÷ëàí ø¿òñýí íèéãìèéí             - ¯çýë áîäîë,èòãýë ¿íýëýìæèéí ÷ºëººò
        ñýòãýëãýýíèé ÿâöóó äîãìàòèçì                                       ñîíãîëò

ãýõ çýðãýýð öààøèä èõýýõýí àíãèëæ áîëíî./ Ã.×óëóóíáààòàð” Íèéãìèéí àðä÷èëñàí ¿íýëýìæèéí òîãòîëöîî” ÓÁ 1998 îí “Øèíý òîëü”ñýòã¿¿ë ¹ 23/ ãýñýí áàéíà. Тэгээд ч Монголын уран уран зохиолын түүхээс харвал иөн л үнэт зүйлсийн өөрчлөлт тодорхой харагдана. Эртний сонгодог уран зохиолын сурвалжуудаас үзвэл Чингис хааны хувь үнэт зүйлс хүчтэй нөлөөлж байсан байна. Тиймээс тухайн үед хамаарах ихэнх зохиолд ямар нэг хэмжээгээр Чингис хааны длүр дүрслэгджээ. Гэтэл бурханы шахшны аүчтэй дэлгэрэлтийн үед шашны сэдэвт бүтээлүүд ихээр дэлгэржээ. Энэ бүхнээс үндэслээд Монгол хэлт уран зохиолын түүхийг бүхэлд нь:
1.    Домог төвт уран зохиолын үе / XIII-XYI зуун /
2.    Шашин төвт уран зохиолын үе / XYII-XX зууны эхэн үе /
3.    Нийгэм төвт уран зохиолын үе /XX зууны төгсгөл үе /
4.    Зохиолч төвт уран зохиолын үе /XX зууны сүүлээс XXI... / гэж гурав хувааснаар уран зохиолын төдийгүй нийгмийн үнэт зүйлсийн өөрчлөлтийг харж болох юм.
  Үнэхээр тодорхой зуунуудад “шашин” бүхэлдээ Монголчуудын оюун санааны амьдралд хамгийн чухал “үнэт зүйл” байсан бол 1930-аад оны үеээс нийгэм-түүхийн шалтгааны улмаас шинэ үнэт зүйлс давамгайлах болсон. Энэ үед ч ялгаагүй уран зохиолд шинэ үнэт зүйлс бүрэлдсэн ажээ.    Энэ талаар судлаачид
“...шàøèí õèéãýýä ¿çýë ñóðòàëûí èòãýë ¿íýìøèë ýðõýìëýí äýýäëýõ äýýä ¿íýò ç¿éëñ çýðýã íü íèéãýì-ò¿¿õèéí ººð÷ëºëòòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé àñóóäëóóä þì. 1921-îíîîñ ºìíº ìîíãîëä áóðõàíû øàøèí äýëãýð÷, ñ¿ñýãòýí îëíû ñ¿ñýã áèøðýë ìºðãºë çàëáèðàë îþóíû ¿íýò ç¿éëñèéí äýýä õýëáýðò õ¿ðñýí áàéæýý. Øàøèí ñóðòàõóóíû îéëãîëòòîé õîëáîîòîéãîîð õóâü òàâèëàí çàÿà òººðãèéí ¿çýë, íîìõîí õ¿ëöýíã¿é áàéõ, áóðõàíä èòãýí ñ¿ñýãëýõ çýðýã ¿íýò ç¿éëñ ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäºæ, ººðºº ººðòºº ýçýí áàéõ, àìüäðàëûí òºëºº òýìöýõ, íèéãìèéí èðýýä¿éä èòãýõ, õóâüñãàëûí ¿éë õýðýãò îðîëöîõ çýðýã èäýâõòýé çàð÷ìûã áàðèìòàëñàí ¿íýò ç¿éëñ øèíýýð á¿ðýëäýí áèé áîëñîí áàéíà.[3] хэмээн тодорхойлсон байна. Ñîöèàëèñò òîãòîëöîîíû ¿åä øàøèí ø¿òýõ ýðõèéã õÿçãààðëàäàã, õ¿ì¿¿ñ áóðõàí øàøíû èòãýë ¿íýìøèë áàãàòàé áàéñàí, ãýòýë åð人 àðàâ õ¿ðýõã¿é æèëèéí äîòîð øàøèí ø¿òýõ áàéäàë ýðñ ºññºí áàéíà. Ýíý ¿çýãäëèéã òàéëáàðëàõäàà àëèâàà ¿íäýñòýí ÿìàð ÷ ¿åä ýðõýìëýí äýýäëýõ äýýä ¿íýò ç¿éëñòýé áàéõûã õ¿ñäýã ãýäýã ¿çëýýð “ñîöèàëèçì” õýìýýõ äýýä ¿íýò ç¿éë ººð÷ëºãäºõºä “øàøèí” õýìýýõ õóó÷èí ¿íýò ç¿éë øèíýýð ñýðãýñýí áàéíà. Çàðèì òîõèîëäîëä îáúåêò íü õýâýýðýý áàéâ÷ ¿íýò ç¿éëñ íü ººð÷ëºãäºõ ÿâäàë áàéäàã òóõàé ¿íýò ç¿éëñèéí îíîëûí ñóäëàëä ¿çäýã.
   Үнэт зүйлсийн өөрчлөлт нь íèéãýìä áîäèòîé ýåðýã áà ñºðºã áàéäëààð èëýðäýã ãýæ ¿çäýã. Óëñ òºð,ýäèéí çàñãèéí ýåðýã, ñºðºã ¿íýò ç¿éëñèéí ººð÷ëºëòèéã  äýýð äóðüäñàí ¿íäýñòíèé äýýä ¿íýò ç¿éëñèéí òóõàé îéëãîëòòîé õîëáîí òàéëáàðëàõ áîëîìæòîé þì. Àìåðèêèéí ñîöèîëîãè÷ Íåéë Ñìåëçåð” Òåõíîëîãèéí ñàëáàð äàõ ººð÷ëºëò, íººö áàÿëãèéí áàðàãäàëò õ¿ì¿¿ñèéí àæ áàéäàë, ¿éëäâýðëýëèéí ò¿âøíèé áóóðàëòòàé Àìåðèê÷óóäûí çàðèì ¿íýò ç¿éëñ çºð÷èëäºæ áàéíà. Ãýëýý ÷ ãýñýí õóâèéí àìæèëòûã ýðìýëçýõ, ººäðºã ¿çýë, øóðãóó õºäºëìºðëºõ çýðýã ¿íýò ç¿éëñ Àìåðèêèéí ñî¸ëä ã¿íýý øèãäýí áýõýæñýíä áèä èòãýëòýé áàéíà”[4] ãýæ ìàòåðèàëëàã ¿íýò ç¿éëñèéí ººð÷ëºëò ¿íäýñòíèé óëàìæëàëò ¿íýò ç¿éëñòýé çºð÷èëäºõ òàëààð äóðüäæýý. Ìîíãîë÷óóäûí óëàìæëàëò ¿íýò ç¿éëñèéí îéëãîëòîîð “ýäýýð áèåý ÷èìýõýýð, ýðäìýýð áèåý ÷èì “, ” áàÿí õ¿í íýã øóóðãàíä”, çýðãýýð ìàòåðèàëëàã ¿íýò ç¿éëñýýñ , îþóíû ¿íýò ç¿éëñèéã èë¿¿ ¿çýõ ¿çýë áàéñàí áà ìºí ºíãºðñºí òîãòîëöîîíû ¿åä èòãýë ¿íýìøèë íü îþóí óõààíûã ýðõýìëýõ, íîì ýðäìèéã  äýýäëýõ áàéäàë íèéò ¿íäýñòíèé ¿íýò ç¿éëñò çîíõèëæ áàéñàí áàéíà. Ãýòýë 1990-ýýä îíû ýõýí ¿åä  íèéãýìä ãàðñàí ñºðºã ¿íýò ç¿éëñèéí äýýä èëðýë áîë “ íàéìàà àðèëæàà õèéõ íü íîì ýðäýì ñóðàõààñ äýýð”,”íîì ñóðàõ íü àøèã áàãàòàé ” ãýñýí ¿çýë íèëýýä äýëãýðñýí ÿâäàë þì. Òèéìýýñ ýíý ¿åýñ ìàòåðèàëëàã ýä þìñûí  ñîíèðõîë Ìîíãîë÷óóäûí äóíä ºññºí áàéíà.
  Сóäëàà÷èéí òýìäýãëýñíýýð “Íèéãìèéí áîëîí áèå õ¿íèé ñýòãýë ç¿éä ìºí㺠ýðãýëäýæ, òýäíèé ¿íýëýìæèéí òóéëûí ¿íýò ç¿éë íü ìºí㺠áîëñíîîð, Ìîíãîë óëñûí ¿íäñýí õóóëèíä çààæ òîäîðõîéëñîí íèéãìèéí ¿íýò ç¿éëýý òºð õàìãààëàí òºëºâø¿¿ëæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ áàéíà.[5] ãýæýý. Òýãâýë 1990-îíîîñ õîéøèõ ¿åèéí ¿íýò ç¿éëñèéí ººð÷ëºëò íü õ¿íèé ¸ñ ñóðòàõóóíä èë¿¿ íºëººëæ  áàéíà. Äîêòîð Ä.Äàøï¿ðýâ “ ªä㺺 áèä ¸ñ ñóðòàõóóíûõàà îëîí ¿íýëýìæýý ñîëü÷иõîîä áàéíà. Òóõàéëáàë, õóó÷èí òîãòîëöîîíû ¿åèéí ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿íäñýí çàð÷ìóóä ãýãäýæ áàéñàí ”õàìò îëîí”, ”íèéãìèéí òºëºº áàéõ”, ” àìèí õóâèà ¿ë õè÷ýýõ”, ”õóâèéí ýðõ àøèã ñîíèðõîëûã ¿ë äýýäëýõ” , ”ºì÷ õºðºí㺠,ýä áàÿëãèéã ¿ë ø¿òýõ” çýðãèéã àìüäðàë àõóéäàà õ¿í á¿õýí áàðèìòëàõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýõ àðãàã¿é áîëñîí áèëýý.” ãýýä “ªíººãèéí íèéãìèéí ¿íýò ç¿éëñèéí ñºðºã õàíäëàãûã “ìºíãºã¿é áîë ÷è õýí ÷ áèø”,”ìºí㺠îëæ ÷àäàõã¿é áîë ÷è þóíä ÷ õ¿ðýõã¿é”, ìºíãºòýé áàéæ, áàÿëàãòàé áàéæ ÷è õ¿ññýíýýðýý àìüäðàõ áîëíî” ãýñýí òºñººëºë íèéãìèéí ñýòãýë ç¿éä àÿíäàà õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ øàòàíäàà ÿâæ áàéíà”[6] ãýæ ºìíºõ íèéãìèéí ýðõýìëýí äýýäëýæ áàéñàí ¿íýò ç¿éëñèéã ºíººãèéí ¿íýò ç¿éëñèéí åðºíõèé õàíäëàãàòàé õàðüöóóëàí ººðèéí ñàíààã äýâø¿¿ëæýý. Ýíäýýñ àæèãëàõàä ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿íýò ç¿éëñ ãýäýã íü  íèéãýì –ò¿¿õèéí ººð÷ëºëòòýé øóóä õîëáîîòîé áîëîâ÷ ãýð á¿ëèéí îð÷íîîñ îëæ àâñàí ¸ñ ñóðòàõóóíû õ¿ì¿¿æèë íü õ¿íèé ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿íäñýí ñóóðü áîëäîã ãýäýã íü òîäîðõîé àñóóäàë þì . Судлаач Ìàêñ Âåáåðèéí õýëñíýýð “íèéãìèéí ¿íýò ç¿éëñèéí ñèñòåì íü ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí äèíàìèêò èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëäýã… Îëîí óëñûí õýìæýýíä õèéñýí çýðýãö¿¿ëýëòýýñ òóõàéí íèéãìèéí ¿íýò ç¿éëñèéí ñèñòåìä äàðààõ ãóðâàí á¿ðäýë áóþó - ¿ð ä¿íã áàðèìòëàõ, çàð÷ìûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéõ, - íîãäñîí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä áýëýí áàéõ, - õóâü õ¿í ººðòºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýä áýëýí áàéõ, ñýòãýëãýý õ¿÷òýé øèíãýæ ÷àäñàí áàéõûí õèðýýð ýäèéí çàñãèéí õºãæèë ýð÷èìæäýã øóóä óÿëäàà õîëáîî àæèãëàãääàã.[7] õýìýýí ä¿ãíýæýý. ¯íýíäýý îþóíû áîëîîä ìàòåðèàëëàã ¿íýò ç¿éëñèéí õóâüä ÷ ÿëãààã¿é  ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ýñâýë õÿìðàëûí áàéäàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áîëîõ íü àæèãëàãäàæ áàéíà. Òèéìýýñ äýýðõ ¿íýò ç¿éëñèéí ñºðºã æèøýýí¿¿ä øóóä óòãààðàà ýäèéí çàñàãòàé õîëáîîòîé áàéíà. ¯íýò ç¿éëñèéí ãàæóóäàë íü ñºðºã ¿íýëýìæ¿¿äèéã áèé áîëãîõ áºãººä àëáàí òóøààëä õ¿ðýõ çàìä “ ãýð á¿ë”,”õàéð ñýòãýë”,”íºõºðëºë” ãýñýí çàéëøã¿é ýåðýã ¿íýò ç¿éëñèéã  ¿ã¿éñãýæ õ¿ì¿¿ñ ¸ñ ñóðòàõóóí äîðîéòîëä õ¿ð÷ áàéñíûã 1980-ààä îíû ñ¿¿ë ¿åèéí óðàí çîõèîëûí öººíã¿é æèøýýãýýð áàòàëæ áîëíî. Ãîë ãàæóóäàë íü àëáàí òóøààëä õ¿ðýõýä àëäàð ãàâúÿà ÷óõàë ãýæ ¿çäýã ó÷èð õ¿ì¿¿ñèéí  ñýòãýëãýýíä “ãàâúÿà øàãíàëûã äýýäëýõ” ¿íýò ç¿éëñ  íèëýýä áàéð ñóóðüòàé îðøèæ áàéñàí íü  îäîî ÷ ¿íäýñòíèé ¿íýò ç¿éëñèéí òîãòîëöîîíä áîäèòîé îðøñîîð áàéíà. ÌÓÈÑ-èéí ñîöèîëîãèéí òýíõèìýýñ ÿâóóëñàí “Õýëíèé òàðõàëòûí òóõàé” ñóäàëãààíä  îðîëöîãñäûí 60-75 %  óëàìæëàëò ¿íýò  ç¿éëñýý ýðõýìëýæ  áàéãààã òîãòîîæýэ.
                            ¯íýò ç¿éëñèéí ººð÷ëºëò /õóâèàð/
¯íýò ç¿éëñèéí òºðºë
Îð÷èí ¿åèéí ¿íýò ç¿éëñ
Óëàìæëàëò ¿íýò ç¿éëñ
Ýäèéí çàñãèéí ¿íýò ç¿éëñ

          22%
        75%
Õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí õàðèëöààíû
Òàëààðõ ¿íýò  ç¿éëñ
        
         38%

         60%
Óäèðäëàãûí òàëààðõ ¿íýò ç¿éëñ
         19%
         68%

ãýñýí ñîíèðõîëòîé ä¿í ãàðñàí áàéäàã. ¯íýò ç¿éëñèéí ººð÷ëºëòèéí ÿâö óäààí áàéãààã ñóäëàà÷èä òàéëáàðëàõäàà “ èéíõ¿¿ õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí ò¿âøèí äîîãóóð áàéãààòàé óÿëäàí, ìîíãîë÷óóäûí ¿íýò ç¿éëñèéí òîãòîëöîîíä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòèéí õóðä óäààí ººð÷ëºëò íü çàðèì òàëààð õî¸ðäìîë øèíæòýéí äýýð óëàìæëàëò ¿íýò ç¿éëñèéí òîãòîëöîî çîíõèëñîí õýâýýð áàéíà”[8] ãýñýí ä¿ãíýëòèéã õèéñýí áàéäàã. Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿íäýñëýí “ãàâúÿà øàãíàëûã ýðõýìëýõ”,”àëáàí òóøààëûã äýýäëýõ” çýðýã ñºðºã õàíäëàãàòàé ¿íýò ç¿éëñ íü õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöààíä õ¿ðòýë ýñðýãýýð íºëººëæ áàéãààã  ñóäëàà÷èä àæèãëàñàí áàéíà. Öóâðàë õýëáýðýýð ÿâóóëñàí ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààãààð “1990 îíä õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä äàõü õàðèëöààíä àõìàä çàëóó ¿åèéíõíèé õîîðîíäûí çºð÷èëä õàðèëöàà õàìãèéí èõýýð èëýð÷ áàéñàí áîë, 1996 îíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð àëáàí òóøààë, àëäàð öîë, õºðºí㺠÷èíýý õàðàõ íºõºðëºë õàìãèéí ýëáýã òîõèîëääîã /47.6/ áîëæýý. [9]  гэсэн судалгааны сонирхолтой үр дүнг харж болно. Аливаа үндэстний үнэт зүйл өөрчлөгдөх нь нийгэм-түүхийн шалтгаантай бол хувь хүний үнэт зүйлс нас сэтгэхүйн онцлог, нийгмийн өөрчлөлт хийгээд хэсэг бүлгийн нөлөө, сонирхол эд хөрөнгө, угсаа гарал зэргээс шатгаалан өөрчлөгдөж байна.
         
        1.2. П.Баярсайханы өгүүллэг, туужийн зохиолын үнэт зүйлс
Зохиолч уран бүтээлийнхээ богинохон хугацаанд “Хєх туурийн тал”, “Аав євєл ирнэ”, “Анир гvм нутаг”, “Гэрэл гэгээг хvснэ”, "Хотын онгон”, “Гүн ертєнц" өгүүллэг, тууж, романы зургаан ном хэвлүүлсэн төдийгүй, сэтгүүлзүйн нийтлэл сурвалжлага, тэмдэглэл олныг бичжээ. Тэрээр 1980-аад оны сүүл үеэс “Хүн гөрөөс”, “Албин” зэрэг драмын жүжиг бичиж тайзнаа амилуулсан байна. “Хөх өвсний нуур хөлгүй” кино зохиол бичиж, 1989 онд “Глобал-500” олон улсын шагнал хүртсэн байна. Анх уран бүтээлээ богино өгүүллэгийн төрлөөр эхэлсэн бөгөөд түүний уран бүтээл өв сангийн дийлэнхийг богино өгүүллэгийн бүтээлүүд эзэлдэг ажээ. Бид судалгаандаа зохиолчийн хүүрнэл зохиолуудыг гол хэрэглэгдэхүүн болгон ашигласан юм. “Аав өвөл ирнэ” /1986/,“Хөх туурийн тал”/1988/,”Анир гүм нутаг минь /1989/, ”Гэрэл гэгээг хүснэ”/1990/, “Гүн ертөнц”/1999/ зэрэг богино өгүүллэг, туужийн түүврүүдээс дараах бүтээлүүдийг сонгон авч, үнэт зүйлсийн судалгаа хийв.
1.    Сармагчин бол сармагчин /өгүүллэг/1988
2.    Буцах цаг /өгүүллэг/ 1983
3.    Зуун жил /өгүүллэг/ 1987
4.    Тавиул /өгүүллэг/ 1986
5.    Хоёр зуун дөчин хоёр/өгүүллэг/ 1986
6.    Хөгшид /өгүүллэг/1987
7.    Хөх туурийн тал /өгүүллэг/1987
8.    Аав өвөл ирнэ/өгүүллэг/1979
9.    Нохойн хэвтэр /тууж/ 1995
10. Гэрэл гэгээг хүснэ/тууж/ 1988
11. Хөх өвстэй нуур /тууж/
12. Чулуу тэнгэрээс унадаггүй/тууж/
  Эдгээр хүүрнэл зохиолын богино болон дунд хэлбэрийн бүтээлүүдийг сонгон авч хувь зохиолчийн эрхэмлэн дээдлэж байсан үнэт зүйлсийн чиг хандлагыг тодорхойлсон юм. Аливаа зохиолчийн /хувь хүний / үнэт зүйлс бүрэлдэн тогтоход нөлөөлөх 1. Гэр бүл, удам судар, 2. Боловсрол, үзэл бодол, 3. Нийгмийн хүрээ, сонирхол гэсэн гурван гол хүчин зүйл бийг судлаачид тогтоосон байдаг. Хэдийгээр зохиолчийн өгүүллэг, туужийн зохиолын доторх үнэт зүйлсийн тухай боловч тухайн зохиолыг бичихдээ зохиолч өөрийн үнэт зүйлсийн үүднээс хандаж үзэл санаагаа илэрхийлсэн байна. Тиймээс сонгож авсан эх зохиолуудад нэг талдаа зохиолчийн үзэл санааны  үнэт зүйлс, нөгөө талдаа уран сайхны бүтээлийн  үнэт зүйлсийн илрэл, үнэт зүйлсийн эрэмбэ бүрджээ. Өнгөрсөн нийгмийн 1960-1970-аад оны үед үзэл суртлын улмаас уран зохиолд ажилчин анги, нэгдэлжих хөдөлгөөн, ах дүүгийн найрамдал зэрэг харьцангуй нийгмийн шинжтэй үнэт зүйлс давамгайлж байсан бол 1980-аад оны үеэс “хайр дурлал”, ”ёс суртахуун”, “цаг хугацаа” гэсэн харьцангуй хувь хүний шинжтэй үнэт зүйлсийг эрхэмлэх болжээ. Энэ байдал ч зохиолч П.Баярсайханы өгүүллэг, туужийн зохиолуудаас тодорхой харагдаж байна. “Сармагчин бол сармагчин /1988/ өгүүллэг бол зохиолчийн бусад богино өгүүллэгүүдээс нилээд өвөрмөц ялгаатай. Өвөрмөц ялгаа нь юундаа байна гэвэл энэ зохиолд илэрхийлсэн гол үнэт зүйл бол “ёс суртахуун”. Үнэхээр амьдралд хэт шунан дурлаад, амьдралаа сайн сайхан байлгах хүсэлд автаад зохиолын гол баатар 40 хүрч байна. Эцэст нь тэр амьдралаа эргэн харжээ. Амьдралд нь “үнэн” гэдэг хүний хамгийн чухал үнэт зүйл байсангүй. Тиймээс үнэт зүйлсийн эсрэг үнэлэмжээр өгүүллэгт “шударга бус”, “худал хуурмаг” гэсэн сөрөг хандлагатай  үнэт зүйлс, хүний “ёс суртахууны үнэт зүйлстэй” зөрчилдөж буйг харуулжээ. Үнэхээр тухайн өгүүллэг бичигдсэн 1980-аад оны сүүл үед нийгмийн болоод хувь хүмүүсийн сэтгэл зүйд гарсан өөрчлөлт их тодорхой дүрслэгдсэн юм. Өмнө нь “нийгмийн өмчийн төлөө амиа үл хайрлах”, ”олны тусын тулд биеэ үл хайрлах” үзэл санааны үнэт зүйлстэй Батхүрэл, Бумаа, Баатар нартай  /С.Эрдэнэ ”Батхүрэл”, Д.Гармаа ”Хэнхэг Бумаа, Л.Түдэв”Баатар”/ харьцуулахад “Сармагчин бол сармагчин” өгүүллэгийн Дэлэг “бэртэгчин”,”хувиа хичээсэн”, “хулчгар” зан байдалтай ч зохиолчийн бүхий л хүүрнэл зохиолын онцлог болох ”гэрэл гэгээг хүсэх” үнэт зүйлс илэрч гарна. Тэгвэл “Зуун жил” өгүүллэгт Насан зуун жил хөлдүү хадгалагдахаар болно. Энд л зохиолч “цаг хугацаа” хэмээх үнэт зүйлийн тухай үзэл санаагаа илэрхийлсэн байна. Зуун жил хүний амьдралд урт хугацаа боловч зүгээр л хөлдүү байдлаар унтаж өнгөрөөх хүнд  ганцхан хормын төдий хугацаа юм. Цаг хугацааны мөчлөг унтах, сэрэхийн хооронд ямар ч хэм хэмжээсгүй гэдэг санааг зохиолд илэрхийлжээ. Энэ үнэт зүйлсийн талаарх сонин илэрхийлэлийг “Ï. Áàÿðñàéõàíû ºã¿¿ëýã¿¿äèéã óíøñàíû äàðàà áè þó õèéõ ёстой, юу хийхээ ìàðòàãíàí ÿâààãàà óõààðäàã… гэж оновчтой дүгнэсэн юм.  “Цаг хугацаа” үнэт зүйл мөн боловч түүнийг ойлгож мэдрээгүй хүнд сэрүүн ч бай, хөлдүү унтаж ч бай ялгаагүй. Харин үнэт зүйлсийн ойлголтоор нэгэнт өнгөрсөн цаг хугацаа эргэж ирэхгүй учир “цаг хугацааны хүний амьдралд хамгийн чухал үнэд зүйл гэж үздэг. Зохиолч өгүүллэгтээ үнэт зүйлсийн энэ хандлагыг баримталжээ. Энэхүү цаг хугацааны хамааралтай үнэт зүйлстэй холбоотой ” Хоёр зуун дөчин хоёр”, “Хөгшид” хэмээх зохиолуудыг зайлшгүй дурьдах ёстой. “Урт удаан эрүүл энх наслах” хүний мөн л эрхэм “үнэт зүйл”-ийн нэг юм. Өтөл настай хүний үнэт зүйлс, залуу идэр настай хүмүүстэй хэрхэн зөрчилдөж байгааг харуулсан ч “жам ёс” хэмээх үнэт зүйлс тухайн өгүүллэгүүдэд  гол байна. Хэдийгээр нэгэн насаараа амьдран суусан газар орноосоо явах хүсэл байхгүй ч аргагүй  жам ёсонд захирагдаж буй хөгшдийн нийтлэг үнэт зүйлс нь “төрсөн нутаг” гэдгийг “Хоёр зуун дөчин хоёр” өгүүллэгт илэрхийлжээ.  Ер нь зохиолч П. Баярсайханы “Хөх туурийн тал”, ”Хөгшид”, “Тавиул”, ”Аав өвөл ирнэ” зэрэг цөөнгүй өгүүллэгүүдэд “төрсөн нутаг” хэмээх үнэт зүйлийг чухалчилсан байдаг. Эсрэг хамаарлаараа зохиолч өөрийн төрж өссөн нутгаа эрхэм дээд “үнэт зүйл” гэж үздэг байсан үзэл санаа харагдаж байна. Түүний нэгээхэн баталгаа бол 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны дунд үед бичсэн байгаль хамгаалах сэдэв бүхий нийтлэлүүд юм. Тэдгээр нийтлэлүүдийн гол үнэт зүйл нь “байгаль” байдаг бол “Хөх туурийн тал” өгүүллэгт “байгаль” хийгээд ”хүний ариун сэтгэл” хэмээх үнэт зүйлсийн харьцааг “уянга-сэтгэлзүйн” хэлбэрээр чадварлаг харуулжээ.
                         Нуурандаа... жаргалтай... Дэлгэр...
                         Нутагтаа л хүн...
-Должоон, Хөгшөөн, Хүү чинь раажуугаар яриад... гэв. Өвгөний нулимс урсаад тогтож өгөхгүй...
 Хөх туурь бол тэнгэрийн солир хаван унаж байдаг, сар шөнөжин туулахдаа цуцдаг агуу уужим тал нутаг юм, аа” /П.Баярсайхан ” Хөх туурийн тал” 1999,144/ гэсэн өгүүллэгийн төгсгөл хэсгээс дээрх таамаглалаа баталж болох юм. Нэгдүгээрт “нутагтаа хүн жаргалтай” хэмээх илэрхийлэл нь монголчуудын “хар гэртээ хаан, бор гэртээ богд”, ”хүний нутгийн салхи, өөрийн нутгийн чулуунаас хатуу”,”сэгсгэр ч гэсэн ээж минь, сиймхий ч гэсэн гэр минь” гэх олон зүйр үгийн утга санаатай дүйж, нутаг ус, гэр орноо дээдлэдэг үнэт зүйлийг илэрхийлсэн. Хоёрдугаарт “агуу уужим” тал нутаг бол бас Монгол хүний эрхэмлэдэг үнэт зүйлсийн нэг мөн. Зөвхөн өгүүллэгийн төгсгөл хэсгээс л зохиолч тухайн өнүүллэгтээ ямар үнэт зүйлсийг илэрхийлсэн болох нь тодорхой байна. Тэгвэл “Буцах цаг” өгүүллэгт “ Цаг хугацааны явцад онц аюултай зүйл аюултай биш болж, онц гайхалтай зүйл ч ердийн мэт санагдах болдог. “Нүд дасах” гэдэг энэ авай./ П.Баярсайхан “Гүн ертөнц” 1999,36/ гэжээ. Цаг хугацааны үнэт зүйлсийн мөн чанарын тухай эргэцүүлэмж. Мөн үнэт зүйлсийн зүй тогтолтой ч холбоотой. Хувь хүний үнэт зүйлс харьцангуй тогтвортой туйлын шинжтэй бол нийгмийн үнэт зүйлс хувьсан өөрчлөгдөж байна. Харин цаг хугацааны явцад үнэт зүйлсийн эерэг, эсрэг үнэлэмж өөрчлөгдөх үзэгдэл түгээмэл. Түүний тодорхой жишээ бол “гоо сайхан” хэмээх үнэт зүйлс юм. Хорин хэдэн настай эмэгтэй хүний гоо сайхан, гучин жилийн дараа огт өөрчлөгдөөгүй  байх боломжгүй. Тэгэхээр гучин жилийн өмнөх гоо сайхны эерэг үнэлэмж, гучин жилийн дараа эсрэг үнэлэмжийг илэрхийлнэ. “Буцах цаг” өгүүллэг бол цаг хугацааны энэ үнэнд хандсан “үнэт зүйлс”-ийг агуулж байна. Цаг хугацааны үнэн, цаг хугацааны хууль гэсэн үнэт зүйлс  П.Баярсайхан өгүүллэгүүдэд дараах байдлаар илэрчээ.
Нэгдүгээрт:  Цаг хугацааг сөрөн тэмцэх хүсэл байвч жамд захирагдах /жам /
Хоёрдугаарт: Цаг хугацааг дурсан санагалзах /дурсамж/
Гуравдугаарт: Цаг хугацааг ухраах хүсэл / мөрөөдөл/ зохиолын дүрүүдийн онцлог сэтгэлзүйг, мөн цаг хугацаанаас хамааралтай үнэт зүйлсийг харуулж байна. Зохиолч 1980-аад оны сүүл үеэс хүүрнэл зохиолын дунд хэлбэр болох туужийн зохиол бичиж эхэлсэн.  “Гэрэл гэгээг хүснэ”/1988/ зохиолчийн анхны тууж юм. Мөрөн гэдэг залууд /зохиолын гол дүр/ хэд хэдэн “үнэт зүйлс” бий. Хамгийн түрүүнд “шударга ёс”. Тэрээр “шударга ёсны” төлөө тэмцэж яваад амиа алдаж байгаа юм. Зохиолын төгсгөлд “Лүг хийх дуу гарч... Мөрөнд учрыг олох завдал өгсөнгүй. Гарцаагүй араас нь тархин дундуур нь буулгаад авах шиг болов. /П.Баярсайхан “Гэрэл гэгээг хүснэ 1990,40/ хэмээн эмгэнэлтэйгээр эцэслэж байгаа ч бүхий амьдралдаа ганцхан шударга ёсыг л эрхэмлэж явжээ. Тиймээс л шударга бус бүхэнд гадуурхагдан хавчигдаж байна. Мөн энэ туужийн доторх зохиолчийн дэвшүүлсэн үзэл санааны үнэт зүйл бол “үнэнчээр амьдрах” юм. Мөрөн хэдий богинохон амьдарсан ч  худал хуурмагийг жигшин амьдрахыг хүсжээ. Гэвч эхнэр болох Баялагмаагаас авахуулаад эцэст нь бүгд түүнээс урваж байна. Мөрөнгийн зорьж тэмцэж байгаа нь ердөө л “шударга ёс”-ыг тогтоож, бүгдээрээ “үнэнчээр амьдрах”. Дараа нь хүний амьдралаас  “амьдралын гэрэл гэгээ” хэмээх үнэт зүйлийг хүсэж байна. Тиймээс л энэхүү  туужаа зохиолч “Гэрэл гэгээг хүснэ” гэж нэрлэсэн байх үндэстэй. Үнэхээр хүний амьдралын хамгийн дээд үнэт зүйл бол “амар амгалан”, “амьдралын гэрэл гэгээ” юм. Бүгдэд гэрэл гэгээ хүсэх нь зохиолч П.Баярсайхан үзэл санааны дээд үнэт зүйл гэж үзэж болно. Харин дараагийн хэд хэдэн туужид зохиолчийн энэхүү үнэт зүйл оршиж байна. “Хөх өвстэй нуур” туужид ч ялгаагүй,”Чулуу тэнгэрээс унадаггүй” туужид ч ялгаагүй амьдралын ямар ч зовлон бэрхшээл байсан эцэст нь “гэрэл гэгээ” /энэ нь сайн сайхан ялан дийлнэ гэсэн үзэл санааг агуулж байна/ гийх болно гэсэн өөдрөг үзэл санааг агуулж байдаг. “Нээрээ дэлхийн амьдрал чулуун дундаа үргэжилнэ... Амьдрах л болно. Амьдарч яваа цагт” /П.Баярсайхан “Гэрэл гэгээг хүснэ”/1990,164/ энэ өгүүлбэр бол “Чулуу тэнгэрээс унадаггүй” туужийн төгсгөл хэсэг. “Амьдрах л болно. Амьдарч яваа цагт...” гэсэн өөдрөг хүсэл мөрөөдөл туужийн баатар Бадрахын үзэл санаа, үнэт зүйлс. Хэдийгээр түүний амьдралд чамгүй саад бэрхшээл тулгарч буй боловч “зам тавих” хүсэл мөрөөдөл бүгдийг даван туулах хүч хайрлаж байна.
             
1.3:  П.Баярсайхан”Хотын онгон” романы үнэт зүйлс

   Энэхүү хоёр дэвтэр роман 1994 онд Улаанбаатар хотын 355 жилийн ойгоор хэвлэгдэн гарчээ. Утга зохиол судлаач, доктор Д.Галбаатар романы талаар “ Баяр баясгалан, гуниг цөхрөл, бахдал жигшил, итгэл айдас бүхэн цогцолсон уран сайхны нэгэн шинэ ертөнц таны оюуны мэлмийг чилээхгүйд итгэнэ. Дараа нь бүгдээрээ үнэхээр П.Баярсайхан гэж ярьцгаана. Тэр цагийн жамаар эгээ л нэг Б.Явуухулан шигээ ”Цаст цагаан уул” болмуй. /Д.Галбаатар” Хотын онгон” 1994 төгсгөл үг / гэж үнэлснээс шалтгаалж, доктор С.Байгальсайхан хариу шүүмж бичжээ. Судлаач тэрхүү шүүмждээ” Ø¿¿ìæëýã÷ Ä.Ãàëáààòàð óã ðîìàíûã “Áàÿð áàÿñãàëàí ãóíèã öºõðºë, áàõäàë æèãøèë, èòãýë àéäàñ á¿õýí öîãöîëñîí óðàí ñàéõíû íýãýí øèíý åðòºíö òàíû îþóíû ìýëìèéã ÷èëýýõã¿éä èòãýíý. Äàðàà íü á¿ãäýýðýý ¿íýõýýð Ï.Áàÿðñàéõàí…ãýæ ÿðüöãààíà. Òýð öàãèéí æàìààð ýãýý ë íýã Á.ßâóóõóëàí øèãýý “Öàñò öàãààí óóë áîëìóé” ãýæ ìàø òîì ¿íýëæýý.
   Óã ðîìàíû çîõèîã÷ íü Çàâõàíûõ ãýäãýýð áóñ, óðüä ºìíº ãàíö íýã ãàéã¿é ºã¿¿ëëýã áè÷ñýí ãýäãýýð áóñ, íèéòлýë íü îëîí óëñûí øàãíàë àâñàí ãýäãýýð áóñ ãàãöõ¿¿ “Хотын онгон” роман ººðºº ë “Öàñò öàãààí óóë” áîëîõ ó÷èðòàé. Ñîöðåàëèçìûí ¿åä ñ¿íäýðëýñýí “Öàñò öàãààí óóë”-óóä ìààíü èõýíõäýý “Öààñàí öàãààí óóë” áàéñíûã ºíººäºð õàðæ ººðñäèé㺺 øîîëæ, ãóòàð÷, ìàãàäã¿é çàðèì íü áàÿðëàæ ÷ áàéæ áîëîõ þì. Öààñàí óóëûã ººðºº, ò¿¿íèéã òîéðîí õ¿ðýýëýã÷èä, ø¿¿ìæëýã÷èä áîñãäîã àæýý
    Ñîöèàëèçìûí ¿åä îþóíû íü ÷èëýýñýí ÷ áàé ÷èëýýãýýã¿é áàé, Áàÿðñàéõàí áîë ìàø мóíäàã çîõèîë÷ ìºí þì ãýæ îëäìîëîîð èòãýæ ÿðüæ áîäîöãîîõ þì. Ãýâ÷ îäîî öàã ººð áîëæýý. Öàãèéí æàìààð ýãýý ë íýã Á.ßâóóõóëàí øèãýý “Öàñò öàãààí óóë” áîëìóé…ãýæ çºãíºí çàãâàðäàæ õèéìëýýð áîñãîñîí “Öàãààí óóë” íü áºõ ë áàéãààñàé ãýæ çàëáèðúÿ. /С.Байгальсайхан “Óòãûí ÷àíäìàíü” 2003, 270/ гэсэн байна. Чухам хоёр судлаачийн санал зөрөөтэй хандлагуудыг жишээлэн дурьдсаны учир энэхүү зохиолын онцлог, үнэт зүйлсийн хандлагыг харуулах боломжтой гэж үзсэн юм. ХХ зууны Монгол романууд үнэхээр үзэл суртлын нөлөөнд бичигдсэн нь тодорхой харагддаг. Гэтэл “Хотын онгон”/1994/ хэмээх энэ романд үнэхээр сэтгэлгээг загварчлалаас гаргах, чөлөөтэй сэтгэж бичих гэсэн зохиолчийн эрх чөлөө шууд мэдэгдэнэ. Зөвхөн хүний амьдралын хүрээ тойрогт бус харин зөн билэг, ёр, ид шид, билигдэл, хийсвэрлэл, өгүүлэмжийн огцом эргэлтүүд энэ романы харьцангуй шинэ тал буюу үнэт зүйлс нь юм. Энэ тал судлаач, доктор Д.Галбаатарын тухайн зохиолыг харсан өнцөг. Гэтэл судлаач, доктор С.Байгальсайхан ”Хотын онгон”/1994/ романаас ахуйн хэтэрхий гүнзгийрсэн бичлэгүүд, сэдвийн шинэлэг бус тал, дүрийн явцуу хүрээ зэргийг олж хараад өөрийн “Цаст цагаан уул, уу? Цаасан цагаан уул, уу” гэсэн эргэлзээгээ илэрхийлсэн байна.  Тэгвэл “Хотын онгон” /1994/ романд зохиолчийн үзэл санааны илрэл болсон хэд хэдэн хувь хүний үнэт зүйлс оршиж байна. Үүнд:
- /Өтөл бэртэгчин зан байдлыг жигших/
     Ер нь энэ романы үзэл санааны үнэт зүйлс бэртэгчин хүний амьдралда хийсэн үйлдэл бүхэн нь өөрийнх нь бус бүгд бусдын хөлс хүч шингэсэн байдгийг харуулжээ. Галтын дүр, Бадарын дүр үйл явдлын хоёр өөр шугам зэрэгцэн яваа боловч угтаа шинэ хуучин хоёр үнэт зүйлсийн “тэмцэл” өрнөж байна. Гэтэл Галтын хувьд ч , Бадарын хувьд ч “өтөл бэртэгчин” байхыг  үгүйсгэж, зөвхөн “үнэнч шударга” байх гэсэн үнэт зүйлсийг эрхэмлэнэ. Энэ л романы гол үнэт зүйл нь “үнэнч шударгыг эрхэмлэх” болж байна.
-/Хотын ахуй амьдралын үнэт зүйлс/
   Галт бол амьдралаараа хохирсон. Яагаад гэвэл хотыг өөрчлөх шинэчлэхийг хүссэнээсээ болжээ. Нөгөө талаараа “шударга үнэн байх” хэмээх үзэл санааны үнэт зүйлсээ “худал хуурмаг, зусар зальхайг” эрхэмлэх хэсгээс хамгаалж яваад хохирсон юм.  Гэтэл хотыг өөрчлөх үзэл санааг шинэ үеийг төлөөлсөн Бадар үргэлжлүүлж байна. Романы хотын ахуй амьдралыг харуулсан эрээн бараан дүрслэлүүд /сэтгэл мэдрэлийн эмнэлэгт болж буй үйл явдлууд / зэргээр хот бол хүний бүтээсэн хамгийн том алдаа гэсэн хуучинсаг санааг гаргасан ч хотыг өөрчлөх “төсөл” боловсруулж тэр алдааг засах хүслээр дүүрэн байгаа нь Бадарын амьдралын гол үнэт зүйл юм. Харин зохиолчийн хувьд энэхүү роман хүүрнэл зохиолын бусад бүтээлүүдээс, “Нохойн хэвтэр” туужийг эс тооцвол хотын ахуй амьдралыг сууурь дэвсгэр болгож  бичсэн ганц зохиол юм. Зарим хүний хувьд “хот” үнэт зүйл бол зарим хүний хувьд “хөдөө” үнэт зүйл. Ихэнх зохиолд “хот”, “хөдөө” хэмээх ахуйн шинжтэй үнэт зүйлсийг харшилдуулж дүрсэлдэг байсан бараг хэвшмэл болсон хандлагыг энэ роман өөрчилсөн байна. Үнэхээр хотод буй эсрэг зүйлсийг Яндагийн баримтлаж байгаа сөрөг зан байдал, үйлдэлтэй холбож дүрсэлжээ. Жишээ нь: Бадарын санаачилсан “Нийслэл хүрээ” төслийг ашигтай гэдгийг мэдэнгүүтээ хамтрах, ашиг хонжоо хайж байгаа нь одоогийн суурин амьдралын мөр хөөсөн олон хүнд байгаа зан ёс суртахууны үнэт зүйлсийн уналт юм.
-/ёс суртахууныг эрхэмлэх үнэт зүйлс/
 Өөрийн зохиосон төслөөс шалтгаалж олон гэмт хүмүүстэй учралдаж эцэст нь нойргүйдэж, улмаар эмч бараадсан ч Бадар удалгүй “цоо эрүүл” атлаа “галзуу” хэмээх оноштой болж хувирна. Энэ бүхэн ердөө ёс суртахууны доройтолд орсон газар эрүүл, өвчтэй гэх ялгаа үгүй бол ямар ч үнэт зүйлгүй хэсэг бүлэг нийгэмд үүсдэг гэсэн санааг романы энэхэн хэсэгт харуулж байна. Юу ч хийхээс буцахгүй эмнэлэгийн ажилтнууд тэд бол яргалагчид, зовсон хүмүүсийг тарчлаан зовоогсод төдийгүй хүний гэсэн ямар ёс суртахууны үнэт зүйлсгүй “амьтад” болохыг зохиолд их тодорхой дүрсэлсэн. Хэдийгээр нэр алдар нь эмч сувилагч гэх сайхан сонсогдох ч цаанаа хүний бус үйлдэл хийж байгаа нь ёс суртахууны үнэт зүйлс үнэгүйдэж нийгэм даяараа оюуны хоосролд орсныг харуулсан байна. Тийм цаг үед Бадар мэтийн эрүүл саруул оюун санаатай, цэвэр ариун ёс суртахуунтай хүмүүс хэрхэн хавчигдаж, ганцаардаж байгааг ч романд  үзүүлжээ. Угтаа бол “Хотын онгон” нь хэн бэ? гэж зохиолын хэн нэгэн дүрийг тодруулах санааг зохиолч П. Баярсайхан агуулсангүй. Харин нийгэм даяар бодитой оршиж буй ёс суртахууны доройтолыг “галзуугийн эмнэлэгт болж буйгаар” хүрээг нь нарийсгаж харуулсан нь оновчтой болжээ. Оросын зохиолч А.П.Чеховын “Зургадугаар тасаг” зохиолын өгүүлэмжтэй төстэй тал ажиглагдах ч  мөн “Хөхөөний үүрэн дээгүүрх нислэг” зэрэг уран сайхны киноны үзэл санаатай адилхан боловч зохиолч ёс суртахууныг гол үнэт зүйл болгосноороо “Хотын онгон”/1994/ роман сэтгэлгээний хувьд  гүнзгийржээ. Тухайлбал: -Яндагийн дүр, гадаад төрх байдлыг дүрсэлсэн хэсэг, үзэл санаагаар нь дамжин илэрч буй байр суурь. Энэ бүхэн ямар ч дээдлэн эрхэмлэх зүйлгүй хүмүүс, үнэт зүйлстэй хүмүүсээс ямар их ялгаатай болохыг зориуд илэрхийлсэн тал байна.  Мөн түүхэн холбоосыг түүхэн үнэт зүйлстэй холбосон хэсгүүд романы өгүүлэмжийг илүү тодотгосон байдаг. “Мөнгө хөрөнгө түүний хувьд юу ч биш байжээ. Эрх чөлөө гэдэг эрхэм зүйл бий. Тэрбээр үүний төлөө явсаар амь биүэ ч өгөв. Жаалхүү жанжныг ихэд өрөвдөнө. Бодохоос гол харлаад болдоггүй. Нулимс нь урсана. Жанжин булшиндаа үлдэв. /П.Баярсайхан “Хотын онгон” /нэгдүгээр дэвтэр/ 1994, 15/ гэжээ. Зохиолын энэ хэсгээс романы гол үнэт зүйлсийг харж болно. Хэдийгээр Сүхбаатар жанжны дүрээр илэрч байгаа ч “ Мөнгө хөрөнгө түүний хувь юу ч биш. Эрх чөлөө гэдэг эрхэм зүйл бий. Тэрбээр үүний төлөө явсаар амь биеэ өгөв” гэсэн” хэсэгт Бадарын дүрийн ч зохиолын турш эрхэмлэж буй үзэл санаа илэрч байдаг. Үнэхээр энэ романы Яндагаас бусад дүрүүд оюун санааны эрх чөлөө хэмээх үнэт зүйлийн төлөө тэмцэж амьдарч байгаа юм. Чухам аливаа зохиолын дүрээр дамжин илэрч буй үзэл санааный үнэт зүйлс нь тухайн зохиолынхооүнэ цэнийг давхар тодорхойлж байх үндэстэй. Утга зохиол судлаач, доктох Д.Өлзийбаяр “Ï. Áàÿðñàéõàíû çîõèîëûí îíîøëîãîî áîë åðèéí íýã îíîøëîãîî áèø óðàí îíîøëîãîî þì. Ä¿ðèéã ä¿ðñëýëýýð èëýðõèéëæ, ýõ íóòãèéí áàéãàëèéí ä¿ð çóðàã, õºäººãèéí àìüäðàë àõóéã äýëãýð õàðóóëæ õ¿íèé óõààðàë, ñýòãýëèéí ýìçýãëýëèéã ñ¿ëýí çóðàãëàæ, óÿíãàëàã õºã àÿûã íàìóóõàí ýãøèãë¿¿ëñíýýðýý öýýæíèé ã¿íä áàÿð áàõäàë, õàðàìñàë ãóíèãèéã òºð¿¿ëýõ óâèäàñòàé. Ï. Áàÿðñàéõàíû ºã¿¿ëлýã¿¿ä ¿éë ÿâäàë, ä¿ðñëýëèéí õàðöóóëàëò íýí ñàéòàé íü àãóóëãûã ã¿íçãèéð¿¿ëæ, óòãûã òîäðóóëæ óëìààð óðàí ÷àäâàðûíõ íü òºâøèíã èëòãýíý. Ýíãèéí áè÷ëýã, íýí ã¿íçãèé óòãà àãóóëãààðàà îíöãîé àíõààðàë òàòäàã þì. /Д.Өлзийбаяр “Улаанбаатар “сонин 1995,№ 128/ хэмээн дүгнэсэн байна. Зохиолын өгүүллэгийн зохиолууд уянга-сэтгэлзүйн чиглэлийг баримталж байсан бол “Хотын онгон” роман цэвэр сэтгэлзүйн, зарим талаар билигдэлзүйн хэв шинжийг хадгалсан байна. Тиймээс . бид өмнөх үнэт зүйлсийн чиг хандлагыг дэлгэрүүлж, зохиолч П.Баярсайханы “Хотын онгон” романы доторх үзэл санааны үнэт зүйлсийг дараах байдлаар  тодорхойлж байна.
Нэгдүгээрт: Үнэнч шударгыг эрхэмлэх үзэл санаа бүхий үнэт зүйлс
Хоёрдугаарт: -худал хуурмагийг жигших үзэл санаа бүхий үнэт зүйлс
Гуравдугаарт:- сайн сайханд тэмүүлсэн үзэл санаа бүхий үнэт зүйлсийн илэрхийллүүдээс бүрдэж байна гэж үзсэн юм. Зохиолын нэгэн хэсэгт ” Жаргал уйлахаас зовлон уйлахгүй. Зовлон үхэж байхдаа ч “ёо” гэж дуугарахгүй. Тэгэхэд жаргал гар далайх төдийд л “аллаа, та минь, амь авраарай, туслаарай” гэхчилэн орь дуу тавих вий... Зовлон, зовлон... Хэн чамайг хайрладаг вэ? Хэн чамд дурладаг вэ? Жаргаж ханалаа, одоо зовох минь гэж хэн, хэзээ хэллээ./ П.Баярсайхан” Хотын онгон” /хоёрдугаар дэвтэр/1994, 54/ гэсэн сонирхолтой эргэцүүлэмж бий. Зохиолчийн үзэл санаа мөн хүний амьдралын зовлон, жаргалын тухай ойлголтооор дамжин илэрсэн байна. Гол нь зовлон хэзээ ч хүний амьдрал үнэт зүйл болдоггүй. Гэтэл “жаргал” бол бараг хүн бүхний хүсэн тэмүүлдэг “үнэт зүйл” байдаг. Зохиолчийн бичсэнээр “хэн ч хэзээ ч жаргаж ханалаа, одоо зовох минь” гэдэггүй. Тэгэхээр “Хотын онгон” /1994/ романд жаргал зовлонгийн тухай буюу хүний амьдралын хоёр туйлт ойлголтыг илэрхийлсэн гэж үзэх үндэстэй. “Жаргал” гэдэг үнэт зүйл, үнэт зүйлсийн ойлголтоор эсрэг үнэлэмж агуулдаггүй гэж үздэг. Зохиолчийн бичсэнээр “жаргалаа гээд ханахын сэтгэл” хүмүүст үгүй. Харин эсрэгээрээ “зовлонг хэн хайрлах билээ. Зовлонд хэн дурлах билээ” гэсэн эсрэгцэл санааг илэрхийлжээ. Үнэт зүйлсийн онолоор зарим үнэт зүйлст үнэлэмжийн хоёр хандлага зэрэг агуулагдаж байх боломжтой. Тухайлбал: - Эртнээс Монголчуудын хувьд төр” үнэт зүйл мөн байжээ. Тиймээс л төрийн сүлд минь өршөө гэдэг. Одоо ч “төрийн сүлд минь өршөө” гэж цайныхаа дээжийг өргөж байна. Гэтэл үзэл санааны хувьд төр” шударга бус, төр төмөр нүүртэй, төр буруутай” гэх байр суурьтай нийгмийн хэсэгт төрийн тухай уламжлалт шинжтэй үнэт зүйлсийн эсрэг хандлага илрэх жишээтэй.
  “Хотын онгон” /1994/ романд Галт, Жанчив хэмээх өвгөдийн дүр, тэдний хоорондын үзэл санааны үнэт зүйлс. Д.Нацагдоржийн хувь заяаны тухай хэсэг, Сэд өвгөн, Галтын эхнэр Дулмаа. Бүгд хатуу ширүүн цагийн эрхэнд орж хилсээр хэлмэгдэж байна. Гэтэл хэн нь ч өөрийгөө ямар буруу хэрэг хийснээ мэдэхгүй. Учир нь ямар ч хэрэг хийгээгүй учраас, бүгд л ямар нэгэн горьдлого агуулж байна.  Энд зохиолчийн төрийн тухай, хууль цаазын тухай, улс төрийн тухай, хүний хувь заяаны тухай ойлголтуудаас гадна  хүмүүсийн оршин амьдрахын тухай үнэт зүйлсийн ойлголт ч тодорхой илэрсэн байна.

               


   
Хоёрдугаар бүлэг: 
Зохиолч П.Баярсайхан хүүрнэл зохиолын сэтгэлгээний онцлог

2.1 -  П.Баярсайханы өгүүллэг, туужийн сэтгэлгээний онцлог
2. 2-  П.Баярсайхан” Хотын онгон” романы сэтгэлгээний онцлог

























2.3 - П.Баярсайханы хүүрнэл зохиолын дүр дүрслэлийн онцлог
Ï¿ðýâæàâûí Áàÿðñàéõàíû ¿ã¿¿ëýã¿¿äèéí ä¿ð ä¿ðñëýëä ò¿¿õ, õóâüñãàë, íèéãýì, óëñ òºð, ýãýë õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë òýìöýë öºì áàéõ áºãººä òýð á¿õíèéã íýãòãýí çàíãèäàæ ºâºðìºöººð ä¿ðñëýäýã áàéíà.
 Ãýâ÷ óðàí çîõèîë ãýäýã áîë àëèâàà õ¿íèé õóâèéí áîäîë, îð÷èí òîéðîíäîî õàíäñàí ìýäðýìæèéí íèéëáýð, ò¿¿íèéã ÿíç á¿ðýýð èëýðõèéëýõ ãýñýí çîõèîìîë áîëîí çîõèîìëûí çîõèîìîë ýòãýýä õèéö ä¿ðñëýëèéí íèéëáýð öóãëóóëãà áèø ãýäãèéã ýíä îíöëîí õýëýõ õýðýãòýé áàéíà. Óðàí çîõèîëûí õàìãèéí ãîë ä¿ð ä¿ðñëýëèéí ¿¿ðýã áîë áèäíèé ýðãýí òîéðîí õ¿ðýýëæ áàéãàà ýíãèéí áóñ, ýíãèéí îëîí àðâàí ç¿éëýýñ òóõàéí óëñ ¿íäýñòýí óíøèã÷äûí õýðýãöýýã õàíãàõ ¿íýíèéã òàíüæ îëîõ ÿâäàë þì. Áèäíèé ýðãýí òîéðîíä áàéäàã ìºðò뺺 àíçààðàãääàãã¿é òýð ¿íýíèéã èëð¿¿ëýí ñýòãýë îþóíä íºëººõ ÿâäàë ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýíý íü ¿íäñýíäýý çîõèîëûí àãóóëãûí òàëûã á¿ðä¿¿ëäýã áºãººä èíãýæ ÷àäààã¿é òîõèîëäîëä çîõèîë÷èéí ä¿ð ä¿ðñëýëèéã õóóðàì÷ õýðýãöýýã¿é ä¿ð ãýæ íýðëýõ ÷ ¿å áàéäàã.
Õàðèí Ï¿ðýâæàâûí Áàÿðñàéõàíû ä¿ð ä¿ðñëýëèéí îíöëîã áîë ÿàõûí
àðãàã¿é îðîõ ¸ñòîé ãàçàðò îðóóëæ øèãòãýæ ºãñºí áàéäàã. Ò¿¿íèé òàëààð :
 “Óòãà çîõèîë óðëàã” 1990 îí./ 12 / äóãààðò õýâëýãäñýí ×. ÆÀ×ÈÍ “ÇÀÌÛÍ ÒÎÎÑ” ÁÓÞÓ Ä¯Ð Ä¯ÐÑËÝËÈÉÍ Ø¯ÒÝËÖÝÝ” íèéòëýëä
Çàëóó çîõèîë÷ Ï.Áàÿðñàéõàí õýëñýí ¿ãýíäýý ýçýí áîëäîã íýãýí áàéõ íü. Ò¿¿íèé ä¿ð ä¿ðñëýëèéí îíîøëîãîî áîë åðèéí íýã îíîøëîãîî áèø óðàí îíîøëîãîî ãýäýã òàëààð ýíä íýã æèøýý ãàðãàÿ. “Õî¸ð çóóí äº÷èí õî¸ð” ºã¿¿ëëýãò ººä áîëñîí ºâãºíèéõºº òóõàé íóòãèéí ºâãºí Çóíäóéä ÿðüæ áàéãàà Áàäàì ýìãýíèé áàéäëûã “Áýë÷ýýðò ÿâààä ãýíýò ºíãºðñºí人. Äàðàëò íü àâààä ÿâñàí. ¯äýø õîíü íü àÿíäàà õîòëîîä èðäýã, óíàñàí ìîðü íü õ¿ðýýä èðäýã, ººðºº áàéäàãã¿é. Øºíº îðîé áîë÷èõîîä ÿàõ âý äýý, õýä¿¿ëýý áààõàí õàøãèð÷ ãóóãàëëàà, óéëààí áîëëîî. Õ¿¿ õàðàíõóéä òààìãààð äýìèé áààõàí ÿâëàà. Õààíààñ îëîõ âý? Òýãýýä ºã뺺 áîëãîëîî ãýýä ýìãýí ºâðººñ àë÷óóð ãàðãàæ íóëèìñàà àð÷ààä, …áàñ çºí人 ýðëýý, õàéëàà áàéäàãã¿é ýý. Õîë îéðûí àéëóóä ÷ ñóìààñ ÷ äàðãà öýðýãã¿é èðýýä ë ñàìíàëàà. Òýãñýí ÷èíü…ãýýä ýìãýí íóëèìñàà á¿ð ãîîæèõîîð íü óëàì ñàéí àð÷èæ,
…òýð¿¿õýí Øàíäûí öààä õîòãîðò èíãýýä ò¿ð¿¿ëãýý õàðààä õýìýýí ººðºº ñóóäàë äýýðýý óðàãø áºõèéí ýëãýý òýâðýýä…ãýòýë íóëèìñ íü ãîîæîîä áîëäîãã¿é.
- Äîòîð íü ýâã¿é áîëñîí þì áàéëã¿é ãàðàà çàíãèäàæ ýëãýý íóõñàí áîëîëòîé ÷àíãà äàðààä õýâòýýä ºãñºí áàéñàí äàà ãýýä óéëëàà. Áîñîæ õàçãàíàñààð ¿¿ä ð¿¿ î÷èæ, óðò ìîäîí ñàâàà áàéñíûã àâ÷ ýðãýæ ñóóãààä,
- Áàðüæ ÿâñàí øèëæ¿¿ðýý èíãýýä õàæóóäàà…ãýæ ñàâààã øàëàí äýýð îðõèæ, øèä÷èõñýí áàéãàà þì. Ãýíýò àìü íü òýìöýýä…ÿìàð ñàéí áàéõ âý ãýæ…Èíãýýä óäààí çîâñîíã¿é ÿâ÷èõ þì. ¯ã¿é çîâñîí ÷ þì áèë¿¿ õýí ìýäýõ âý, áèäíèéãýý ë çîâîîëã¿é ÿâ÷èõëàà. Áóÿíòàé çàÿàòàé ë õ¿í þì. Ìàëûí áýë÷ýýðò òºðººä, ìàëûí áýë÷ýýðòýý óíààä ºãñºí.” ãýæ ä¿ðñýëñýí áàéíà. Ýíä Áàäàì ýìãýí, ºâãºíèéõºº íàñ áàðñàí áàéäëûã áèåýðýý õàðóóëæ, øèëá¿¿ðýý õàæóóäàà øèä÷èõñýíèé íü áîñîæ ¿¿äíýýñ ñàâàà àâ÷ øàëàí äýýð îðõèæ ¿ç¿¿ëñýí çýðãèéã çîõèîë÷ áè÷ñýí áèø, Áàäàì ýìãýí ë õàæóóä èðýýä õàðóóëæ áàéãàà ìýò ¿íýìøèëòýé, ýíãèéí ñàéõàí ä¿ðñýëñýí íü íàñààðàà õàíèëñàí ºâãºíºº äóðñàæ áóé ýìãýíèé ñýòãýëèéã ¿íýõýýð íýýæýý. Ýíãèéí áºãººä èéì óðàí ä¿ðñëýë ë ìàíàé óðàí çîõèîëä ¿ã¿éëýãäýæ áàéãàà áèëýý. Õýìýýñýí áàéäàã.
Ï¿ðýâæàâûí Áàÿðñàéõàíû ºã¿¿ëëýã¿¿äýä áàéãàëèéí ä¿ðñëýë íü áààòðûíõàà õóâü çàÿà ¿çýë áîäîëòîé íýãäýí íèéëñýí áàéäàã íü ýõ íóòàã, ýëñýí ñàäàí ãýñýí ýíý àðèóí õîëáîîã ¿ç¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéäàãòàé õîëáîîòîé áàéíà. “Òàâèóë” ºã¿¿ëëýãò òºãñºí ýõäýý õàÿãäàæ õîöîðñîí áàë÷èð õ¿¿ãèéí àìüäðàí ñóóãàà ãàçðûí áàéãàëü, çóí ÷ ãýñýí òýíãýð õóðìàñò íü óéëàãíàæ ýðãýæ õóâèð÷ áàéäàãòàé àäèë, ýõýý ìºðººäñºí õ¿¿ãèéí ñýòãýë ÷ ãýñýí ýðãýæ õºðâºæ áàéõ àæ. Ýë ºã¿¿ëýãò ýõýý ìºðººäñºí õ¿¿ãèéí ñýòãýë ãîëëîõ áîëîâ÷ ¿ðýý îðõèîä ÿâñàí ýõ ë þó þóíààñ èë¿¿ ñýòãýëä ¿ëäýæ, òóãàëàà ìýääýãã¿é òàâèóë ìàë, ¿ðýý îðõèæ õîò îðîí áàðààäñàí ýõ õî¸ð õîîðîíäîî àäèëõàí þì äàà ãýñýí áîäîë ñýòãýë ýìçýãë¿¿ëíý.
Õàðèí: Ï¿ðýâõ¿¿ãèéí Áàòõóÿãûí “øèíý ñýðýõ¿é” íîìûí / 91 /-ä
“Áèä õîðâîî äýýðõ áóðõàíû “òàâèóë” áóþó Ï¿ðýâæàâûí Áàÿðñàéõàíûã àìüäðàë÷ààð òàéëáàðëàõóé” ãýñýí õýñýãò áóñàä ñóäëàà÷äààñ íýã àëõàì èë¿¿ íýýëò õèéæ ÷àäñàí íü:
Òýð íü õîðâîî åðòºíö äýýðõ àìüä àìüòàí á¿õýí ýíý àìüäðàëä ººð ººðèéí õîíîã õóãàöààòàé èðñýí “òàâèóë”-óóä áîëîõ òóõàé.
Ìàðòàãíàëûí ñ¿¿äýðò äàéðóóëæ, ìàðòàãíàëûí ìàíàíä æèâýõ ¸ñã¿é õ¿ì¿¿ñèéí ìààíü íýã çîõèîë÷ Ï.Áàÿðñàéõàí “Òàâèóë” íýðòýé ¿ã¿¿ëëýãèéã 1986 îíä äºíãºæ 27 íàñàíäàà áè÷ñýí þì. ¯íýíäýý õýäýí íàñòàé áàéñàí íü ãîë áèø õàðèí ýíý çîõèîëûã áè÷ñýí íü ë ãîë ãýäãèéã õýëìýýð áàéíà. Òýð ¿ã¿¿ëëýãò òàâèóë õ¿¿, òàâèë áàãø, òàâèóë ýìýý, ºâºº, òàâèóë ààâ, òýð áàéòóãàé òàâèóë ¿íýýíèé òàâèóë òóãàë ãàðäàã þì. ßìàð íýãýí ¸ñ ñóðòàõóóí, íèéãìèéí ãàæ òîãòîëöîî, ä¿ðèéí ñýòãýë ç¿é íü òóõàé áè ýíä ÿðèõã¿é. Õàðèí ýíý ¿ã¿¿ëëýãò ãàíöõàí àéæ ¿õìýýð “¿íýí” áàéãàà þì. Òýð íü õîðâîî åðòºíö äýýðõ àìüä àìüòàí á¿õýí ýíý àìüäðàëä ººð ººðèéí õîíîã õóãàöààòàé èðñýí “òàâèóë”-óóä áîëîõ òóõàé. Áîäîë äîî, òýð äàéíû æèë…ãýäýã øèã áîäîë äîî ºíººäºð íàäòàé ãóäìàíä çºðñºí ìàãàäã¿é ìàðãààø çºðºõ, ºíººäºð íàäòàé àì çºðñºí, ýñâýë ìàðãààø çºðºõ, ºíººäºð íàäàä ãîìäñîí ýñâýë ìèíèé ãîìäîîñîí õýí ÷ áàé òà á¿õýí áóðõàí “ãýäýã îþóí ñàíààíû îðøèõóé” íü îíîîëòîîð “õîðâîî” ãýäýã äýí áóóäàë áóóñàí “òàâèóë” þì. Øàøíû ìóõàð ¿çýë, ñ¿ðæèí äàðæèí íîìäîë ãýæ áèòãèé îéëãîîðîé. Ýíý ¿ã¿¿ëëýãèéã óðàí çîõèîë ñóäëàëûí ¿íýí õóäàë íü òîäîðõîéã¿é îëîí àðãààð çàäàëñàí ç¿éë ìèíèé áè÷ñýíýýñ áèòãèé õàéãààðàé. Ãàíöõàí ç¿éë õýëýõèéã õ¿ñíýì. Àìüäðàë øèíæëýõ óõààí áèø. Àìüäðàëûã áè÷èõèéí òóëä àìüäðàëûí ìºí ÷àíàðûã òàíèõ ãýñýí ãàíöõàí çàì áóé. Õàðèí äàðàà íü àìüäðàëûã òàíüñàí õ¿íèé áè÷ñýí çîõèîëûã øèíæëýõ óõààíààð òàéëáàðëàõ ãýæ îðîëäîîä øèíæëýõ óõààí ÷ áèø áîë÷èõäîã. Ìýäýýæèéí þìûã íü òàéëáàðëààä ìýäýýæèéí áèø áîë÷èõäîãèéã ìîíãîë÷óóä “íóóõû íü àâàõ ãýýä í¿äèéí ñîõîëîõ” ãýäýã áàéõ àà. Ñîõëîõ ãýñíýýñ “Ñîõîð áàéõ ãýäýã çîâëîí áèø. Ñîõîð ãýäýãòýéãýý ýâëýð÷ ÷àäàõã¿é áàéõ íü õàìãèéí õýö¿¿ çîâëîí” ãýæ Àíãëèéí çîõèîë÷ Ìèëòîíû õýëñýí ¿ã ñàíààíä çóðñõèéí îðîâ. ßàãààä ãýíýò ýíý ¿ã ñàíààíä îðñíûã ìýäýõã¿é. ßìàð ÷ áàéñàí ”Òàâèóë” ¿ã¿¿ëëýãýý áè öààø íü “àìüäðàë÷ààð” òàéëáàðëàæ áàéíà.
Òýð ¿ã¿¿ëëýãò íýã òàâèóë íü íºãºº òàâèóëäàà “Ýýæ íü õîòîä áàéäàã þì àà. ªëãèéòýé íÿëõààð íü îðõèîä ÿâ÷èõñàí õ¿í. Îäîî íýã ¿éëäâýðò ãàâøãàé÷ áîëñîí äóóëäñàí. Ãàâøãàé õ¿í äýý. õîò ðóó òýýâýð õèéæ ÿâààä èðòýë õ¿¿ ìèíü àéëä õàÿ÷èõààä ë õîò ðóó õ¿í äàãààä àðèëààä ºãñºí áàéíà….Èéì ë õàòóó ñýòãýëòýé ýì “òàâèóë”-óóä ýðýí òîéðîí ä¿¿ðýí áàéíà. ýíý öàã ¿åä á¿ð ÷ îëîí áàéíà.
Ç¿ðõýíäýý ñàíàõûí “áýòýãòýé” îëîí îëîí íÿëõ òàâèóëóóä ÷ áèäíèé ýðãýí òîéðîí õýäýí çóóãààðàà áàéíà. “Ãàâøãàé÷ áîëñîí. Ãàâøãàé õ¿í äýý” ãýñýí õºíãºí çýâ¿¿öëèéí öààíà òèéì õàòóó ñýòãýëòýé òàâèóëóóä àìüäðàëä ÿìàð ãàâøãàéãààð “í¿ãýë õèëýíö” ¿ðæ¿¿ëæ îðõèäîã òóõàé ÷ ñàíàà áèé. Ãýõäýý áóðõàí äàíäàà îíöã¿é òàâèóëóóäààð îð÷ëîíã ä¿¿ðãýýã¿é ë äýý?
Ï¿ðýâõ¿¿ãèéí Áàòõóÿã “øèíý ñýðýõ¿é” 2008 îí. Ãýñýí àæýý.
Öàãèéí òààëëûã ÿìàð ÷ áóðõàí, ÿìàð ÷ ñóóò óõààíòàí ñºðæ ¿ë äèéëýí. Èéí ºã¿¿ëõèéí ó÷èð áîë ºä㺺 óðëàãèéí óëàìæëàëò, íî¸ðõîã÷ òºðë¿¿ä õ¿íèé õºãæèë, íèéãìèéí äýâøèëòýé óÿëäàí óëàì á¿ð õóðäàöòàé çàäàð÷ ºñºæ õºãæèæ áàéãàà áºãººä, ò¿¿íèéõýý õýðýý𠺺ð õîîðîíäîî íèéëýãæèí íýãäýæ, çàâñðûí øèíý øèíý õýëáýð¿¿äèéã áèé áîëãîñîîð áàéíà.
Ýíý ¿éë ÿâö ñîíãîäîã óðëàã, óðàí çîõèîëûí ÷èãëýëèéíõíèéã ¿ëýìæ áóõèìäóóëæ, õýðýãëýã÷äèéã íü òåõíèê òåõíîëîãèéí îð÷èí ¿åèéí îëîëòîä ñóóðèëñàí ýíãèéí, ñîíèðõîëòîé, öàã áàã øààðäñàí, àãóóëãûí áàãòààìæ èõòýé, øóóä õ¿ðòýí õ¿ëýýæ àâàõ óðëàã, óðàí çîõèîëûí øèíý õýëáýð¿¿ä ð¿¿ ÷àíãààõ õàíäëàãà óëàì íýìýãäýæ áàéíà. Ýíý ¿éë ÿâö ìîíãîë÷óóäûí îþóíû ñî¸ëûí õ¿ðýý, ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí óðàí çîõèîëûã òîéðîí ãàðàõã¿é íü îéëãîìæòîé.
Èéì ó÷ðààñ óëàìæëàëò òóóðâèë ç¿éí îëîëòûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîí óíøèã÷äûã áàéëäàí äàãóóëàõûã ýðìýëçýõýýñ ãàäíà áàñ îð÷èí ¿åèéí óíøèã÷äûí òààøààë òààëàëä íèéöýõ øèíý õýëáýð, øèíý òºðºë ç¿éë¿¿äèéã áèé áîëãîõ, òóðøèõ ¿éë ÿâö ÷óõàë áîëëîî ãýäãèéã àõìàä çàëóó õýí áîëîâ÷ óõààí îéëãîõ íü çºâ ñîíãîëò áîëîâ óó äàà. ×óõàìõ¿¿ Ï¿ðýâæàâûí Áàÿðñàéõàíû óðàí á¿òýýë íèéòäýý ýíý ç¿ãò ÷èãëýñýýð èðñýí íü ñóäëàãààíààñ õàðõàä òýìäýãëýõ ç¿éë ÿàëòã¿é ìºí ãýäýã íü îéëãîìæòîé áàéíà.
Ä¿ðèéã ä¿ðñëýëýýð èëýðõèéëæ, ýõ íóòãèéí áàéãàëèéí ä¿ð çóðàã, õ¿íèé óõààðàë, ñýòãýëèéí ýìçýãëýëèéã ñ¿ëýí çóðàãëàæ, óÿíãàëàã õºã àÿûã íàìóóõàí ýãøèãë¿¿ëñíýýðýý çîõèîë÷ Ï.Áàÿðñàéõàíû “Õºõ òóóðèéí òàë” õýìýýõ íîì í¿äíèé ºìíº õºäºº íóòãèéí àìüäðàë àõóéã äýëãýí õàðóóëæ, öýýæíèé ã¿íä áàÿð áàõäàë, õàðàìñàë ãóíèãèéã ÷ òºð¿¿ëýõ óâèäàñòàé þì. Ýíý íü ìàíàé îð÷èí ¿åèéí óðàí çîõèîëûí ºã¿¿ëëýãèéí òºðºëä íýãýíò òºëºâøèæ òîãòñîí óÿíãûí õàíäëàãûã óõààëãààð òýëæ, ã¿íçãèéð¿¿ëñíèé ãýð÷ ãýëòýé.
“Õºõ òóóðèéí òàë”, “Òàâèóë”, “Õî¸ð çóóí äº÷èí õî¸ð” çýðý㠺㿿ëýãò àмьдðалûí õóâü çàÿà, ¿çýë áîäëûã áàéãàëèéí ä¿ðñëýëòýé õîëáîí ¿ç¿¿ëñýí íü ÷óõàìäàà Áàÿðñàéõàíû ãýõýýð îíöëîãòîé áîëæýý.
Òýðýýð çýðâýñõýí õàðõàä ¿ã¿¿ëëýã äàõü ä¿ð ä¿ðñëýëä îíöãîé àíõààðàë òàâüäàãã¿é áàéñàí ìýò õàðàãäàâ÷ òýðýýð ìàø ÷àäâàðëàãààð óðëàæ øèãòãýæ ÷àääàã áàéñàí íü “Õºãøèä” ºã¿¿ëëýãèéí Áàëäàí, Ëóâñàíãèéí îõèí, “Õî¸ð çóóí äº÷èí õî¸ð” ºã¿¿ëëýãèéí ºâãºí íü “óíàæ”, ¿ð õ¿¿õäèéíõýý øàõàëò øààðäëàãààð ºññºí òºðñºí íóòãààñàà íóëèìñ óíàãàí õîò îäîõ Áàäàì õºãøèí, õîò õºäººãèéí àìüäðàëä ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëòèéí õîò ãàçðûí õºäºº ãàðàëòàé àëáàí õààã÷èéí ñýòãýë ç¿éãýýð íýýñýí “Çàõèà” ºã¿¿ëëýãèéí Áàçàð, ñýòãýëä íü áàéãàà áýðòýã÷èí áîäîë ñàíààíû “÷óëóó”-íä á¿äýðñíèéõýý ó÷èð øàëòãààíûã õàëüòàðñàí ãàçðààñàà õàéõ “×óëóó” ºã¿¿ëýãèéí áààòàð Áàðüä, ñàéõàí ñýòãýëò õºäººõ ýð Àðèëäèé, “Òàâèóë” ºã¿¿ëëýãò áóé ººð ººðèéí çîâëîí æàðãàëòàé õºäººãèéí ýãýë õ¿ì¿¿ñèéí àõóéäàà çîõèöìîë, òºãñ ä¿ð¿¿äýýð óðàí çîõèîëûí óðûí ñàíã áàÿæóóëñàí þì.





1.2 : Ï¿ðýâæàâûí Áàÿðñàéõàíû ¿ã¿¿ëýã¿¿äèéí õýë íàéðóóëûí îíöëîã.
 Àìüäðàëûí ãýãýýòýé þì óó áàðààí òàëûã õàðóóëàõã¿é áîë óðàí çîõèîëûí áîäèò ÷àíàð àëäàãäàæ, ºíãºö íýã çàãâàðûí ìàãòààë áîëæ õóâèðäàã ãàøóóí ò¿¿õèéã ñîöèàëèçìûí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õ áýëõíýý õàðóóëäàã.
Õàðèí Ï¿ðýâæàâûí Áàÿðñàéõàí ò¿¿íýýñ àíãèä áàéæ ÷àäñàí íü ìºí ë øèíýëýã áºãººä ºâºðìºö “õýë íàéðóóëàã” ýðýëõèéëýëòýéã õàðóóëæ áàéãàà õýðýã. Áàÿðñàéõàíû õóâèéí ìýäðýìæèéí öîãö áîëîí áè÷èãäñýí ¿ã¿¿ëýã¿¿äèéã ÿã òýð ÷èãýýð íü çîõèîë÷èéí ìýäýðñýí øèã õýíáóãàé ÷, áóðõàí ÷ îéëãîõã¿é òîõèîëäîë ãàðäàã þìàà ãýõýä ò¿¿íèéã òàéëáàðëàí áè÷èõ íü á¿ð óòãàã¿é õýðýã áîëîõ á¿ç ýý.
Ä.Ãàëáààòàðûí ¯ãèéí óðëàëûí åðòºíöºä õèéñýí òýìäýãëýë 1996 îí ¹116-ä:
ªã¿¿ëëýãèéã ÷èíü óíøèõ òóòàì õ¿íèé, òýð äóíäàà ºòãºñ áóóðëóóäàà õàéðëàæ õàëàìæëàõ, ºðãºí õ¿íäýòãýõ, ººðñäèé㺺 õÿíàí áàéöààæ öàãèéí æàì äàãàñàí ìîíãîë õ¿íèé ñýòãýë äýõ õ¿í ÷àíàðûí ìºñòëºãèéã õýìõ÷èí áàëáàìààð… Ãýæ õýëñýí íü:
Íýýðýý ÷ òèéìäýý ãýõ áîäîëûã ýðõã¿é òºð¿¿ëýõ àæýý. “Õî¸ð çóóí äº÷èí õî¸ð” ¿ã¿¿ëëýãò Ýíý íóòãèéã “Õî¸ð çóóí äº÷èí õî¸ð” ãýõ. Óã íü Áàÿíòàë ãýäýã áàéëàà. Öýâýð öýíãýã ãîë ãîðõè ä¿¿ðýí, óóëàíäàà  õóñòàé áîë õóñòàé, õóø, íàðñ ÷ áàñ óðãàäàã ãàçàð. Áèä ºíººäºð ýíý ºã¿¿ëýãò ä¿ðñëýãäñýíòýé àäèë òºñòºé õè÷íýýí èõ ãàçàð íóòãàà ¿ã¿é õèéãýý áý? õàðàìñìààð ñàíàãäàõ àæýý.
            Ò¿¿íèé õýë íàéðóóëãûí îíöëîã òàëààð: “óòãà çîõèîë óðëàã” 1990 îí./ 12 / ×. ÆÀ×ÈÍ. ÇÀÌÛÍ ÒÎÎÑ” ÁÓÞÓ Ä¯Ð Ä¯ÐÑËÝËÈÉÍ Ø¯ÒÝËÖÝÝ” íèéòëýëä:
“Çàõèà” ºã¿¿ëýãò, “Õàðàìñìààð þì, ãàçàð äýëõèéäýý èõ öýâýðëýãýý õèéõ þì ñàí, øèë òîëü øèã ãÿëàëçóóëàõ þìñàí. Çàðèì àéëä îðîõîä õèð äààðüò äàðàãä÷èõààã¿é õýð, õàìàã áàéäàãò íü ºëºí òîîñ ñóó÷èõñàí õàðàãäàõ íü áèé. Õ¿í åð íü ºëºí òîîñûã ¿çýæ àíõààðàõäàà ìóó, íýã ë ìýäýõ íü ýý äàðóóë÷èõñàí áàéõ þì” ãýæ áîääîã ñýõýýòýí ýð Áàçàð ýõ ýöãýýñýý èðñýí çàõèäëûã ÷ çàâäàí çàäëàõ ñºãººã¿é áîëòëîî ç¿ðõ ñýòãýë íü õàéðõàìæã¿éí õàð òîñîíä äàðàãäàæ õîöîðñíûã ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Õýìýýí áè÷ñýí íü:
Àìüäðàëûí ó÷èð óòãà àëäàãäàæ, õ¿í ÷àíàð ãýäýã ýðõýì ñàéõàí ç¿éë íü õîðîì õîðìîîð àëäàãäàí õàãàñàð÷ áàéãàà ýä¿ãýý öàãò çîõèîë÷ Ï¿ðýâæàâûí Áàÿðñàéõàíû ñýòãýë ç¿éí óðàí õýë íàéðóóëàãòàé ºã¿¿ëëýã¿¿ä ÿìàð ÷ öàã ¿åä õ¿ì¿¿ñò àìüäðàõ èòãýë, òàéâøðàë, ã¿í ýðãýö¿¿ëýã, óðàì çîðèã, ãýðýë ãýãýýã ºã÷ áàéäàã îíöëîãòîé. ªºðººð õýëáýë äýýðõ øèëäýã á¿òýýë¿¿äèéã óíøñàí õýí áîëîâ÷ õ¿íèéã, òýð äóíäàà ºòãºñ áóóðëóóä õèéãýýä õîé÷ çàëóó ¿åý õàéðëàí õàëàìæëàõ, ºðãºí õ¿íäýòãýõ, õ¿í ººðèé㺺 õÿíàí áàéöààæ, öàãèéí æèì äàãàñàí ìîíãîë õ¿íèé ñýòãýë äýõ õ¿í ÷àíàðûí “ñ¿éðëèéã” òîãòîîí áàðèõàä àøèãëàñààð áàéõ áîëíî. ¯¿íä óã çîõèîëóóäûí îäîî áîëîîä èðýýä¿éí à÷ õîëáîãäîë, ¿íý öýíýò øèíæ ÷àíàð îðøèæ áàéãàà þì.
Ï¿ðýâõ¿¿ãèéí Áàòõóÿã “øèíý ñýðýõ¿é” 2008. 
“Ñàðìàã÷èí áîë ñàðìàã÷èí” ¿ã¿¿ëëýãèéã 1988 îíä äºíãºæ 29 íàñàíäàà áè÷æýý. Õ¿í-ñàðìàã÷èíãóóä íýãýíò õ¿í áèø áîëñîí ó÷ðààñ õ¿í-÷àíàð ãýäýã ç¿éë îãòõîí ÷ áàéõã¿é áîëäîã àæýý. Òýãýõýýð á¿õ þì òîäîðõîé áîëæ áàéíà. Õ¿í-÷àíàð áàéõã¿é áîë õ¿í-ñàðìàã÷èí ë ãýñýí ¿ã. Ñàðìàã÷èí ãýäýã àìüòàí ñàðìàã÷èí-÷àíàðàà àëäààã¿é áàéõàä õ¿í ãýäýã àìüòàí õ¿í-÷àíàðàà õýäèéíýý ãýýæýý ãýäãèéã ýíý ¿ã¿¿ëëýãýýñ îëæ õàðàõ áºãººä á¿õýëäýý õ¿í-÷àíàðûí òóõàé ¿ã¿¿ëæ áàéíà. Õýòýðõèé ãýíýí òàéëáàð ìýò ñàíàãäàæ áàéãàà áîë “Õ¿íèé ¸ñ ñóðòàõóóíû óíàëò õèéãýýä àæ àìüäðàëûí ýëäýâ äàðàìòóóä õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðüöààã á¿õýëä íü õèéìýë, æ¿æèã÷èëñýí, çîõèîìîë, ñýòãýëã¿é áîëãîæ áàéãààã çîõèîë÷ Ï¿ðýâæàâûí Áàÿðñàéõàíû “Ñàðìàã÷èí áîë ñàðìàã÷èí” õýìýýõ ¿ã¿¿ëëýãò òóí ýíã¿¿íýýð ¿ã¿¿ëæýý” ãýæ ¿íýí “øèíæëýõ óíààí÷ààð” òàéëáàðëàæ áîëîõîîð áàéíà. Ãýòýë Äýëýã ãýäýã äº÷ õ¿ð÷ ÿâàà ýð àðãàã¿é öºõºð÷ áàéíà. Þóíä ãýâýë ñàðìàã÷èíãóóäûí íýã áîëîîã¿é ó÷ðààñ. Ýõíýð íü ò¿¿íèéã ñàðìàã÷èí áîëîõûã øàõàæ, “Ñàéä” òàíèë íü ñàðìàã÷èí àìüäðàëààðàà ãàéõóóëæ, áÿëäóó÷èëæ ÿâààã¿éíõ íü òºëºº õ¿í-ñàðìàã÷èíãóóäûí ñ¿ðýã ò¿¿íèéã ãàíöààðäóóëæ áàéíà. Ãýõ á¿ëèéí àìüäðàë íü ÷ òýâ÷èæ ñóóõûí ýöýñã¿é õýö¿¿ áàéõàä, õ¿¿õä¿¿ä íü ºñºæ ººðñäèéíõººðºº àìüäðàõûã õ¿ñýí ò¿¿íòýé ñàíàë áîäîë çºðºëäºæ áàéíà.
…Äýëýã ã¿éõýýðýý ÿâæ òàãò äýýð ãàðâàë äàõèàä ë îäîä æèðâýëçñýí òýíãýð óãòàâ. Òýðýýð òàãòíû èðìýãýýñ òàñ çóóð÷, òîî òîìøã¿é îäîä ðóó öºõðºíã¿é õàðààä òîëãîé ñýãñ÷èí,
-Áóðõàí ìèíü /ãýëýý Øàíààíû íü òóñ ãàçàð õ¿÷òýé ëóã ëóã õèéõ íü ñóäàñ ëóãøèæ áàéãàà áèø íýã ç¿éëýýð áèò¿¿ äýëñýæ áàéõ øèã ñàíàãäàíà. /Ï.Áàÿðñàéõàí “Àíèð ã¿ì íóòàã ìèíü” 1990, 79/
Èéì áàéäàëä îðñîí õ¿í “…ýöýñò íü ñòîèê áóþó õàòàìæëàõ, àñêåò áóþó äàÿàí÷ëàõûí àëü íýãèéã ñîíãîí íèéãìèéí äàéñàãíàñàí õ¿ðýýëýë äóíä ºâºðìºö øèíæýý õàäãàëæ ¿ëäýõèéã ë ýðìýëçäýã àæýý.” /À.È.Òèòàðåíêî “Ýñðýã ¿çýë” 1982, 348/ ãýñýí áàéäàã þì.
Äýëýãò ÷ ÿëãààã¿é òèéì ë õî¸ðõîí çàì ¿ëäýæ áàéíà. ×óõàì àëü çàìûã ñîíãîõûã çîõèîë÷ òîäîðõîé õýëñýíã¿é. Ìàãàäã¿é ìèíèéõýýð òýð “õàòàìæëàõ” çàìûã ë ñîíãîñîí áîëîâ óó? ªíººäºð õ¿í-ñàðìàã÷èíãóóä àìüäðàëä õîæèæ áàéãàà íü ¿íýýí. Ãýâ÷ õ¿í ¸ñ, õ¿íèé ÷àíàðàà ãýãýýã¿é÷¿¿ëä ìàðãààøèéí ºäºð “àç æàðãàë-ãýðýë ãýãýý” áèé ãýäãèéã çîõèîë÷ õýëýõèéã õ¿ñæýý. Ýíý ë çîõèîë÷ Ï.Áàÿðñàéõàíû ¿ã¿¿ëëýã¿¿äèéí õàìãèéí “¿íýò ÷àíàð” íü áºãººä õîæèì èé씿íýëýìæ” îäîîãèéí õýëëýãýýð “ìîîäîíä” îðîõ íü ãàðöààã¿é.
Õàðèí “Çóóí æèë” ãýäýã ¿ã¿¿ëëýãèéã ìºí ë 1987 îíä äºíãºæ 28 íàñàíäàà áè÷ñýí þì. Õýäèéãýýð ×åõîâûí “Çóðãàäóãààð òàñàã” øèã ýìíýëýãèéí îð÷èí ãàðàõ ÷ ñýòãýë ìýäðýëèéí ýìíýëýã áèø. Îëîí çîõèîë÷èéí õ¿÷ ¿çñýí ñýäýâ “Àìüäðàë-ýìíýëýã” ªâ÷òºí íü áèäíèé îéëãîæ áàéãààãààð ìýäýýæ ÿìàð íýãýí ºâ÷èí òóññàí “òàâèóë”-óóä. Õîðâîîãîîñ áóöàõ ýýëæýý ë õ¿ëýýæ áàéãàà ýð¿¿ë áóñ ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñ. Ýíý á¿õýí ÷ ÿàõàâ. Õàìãèéí ñîíèðõîëòîé íü íýã õ¿íèéã 100 æèëýýð õºë人æ áàéãàà þì. Õàà íýãòýéãýýñ Àìåðèêèéí äóó÷èí Ìàéêë Æåêñîí ººðèé㺺 óäàõã¿é çóóí æèëýýð õºë人ëãºõ òóõàé óíøñàí ñàíàãäàíà. Òýãýýä îëîëí æèëèéí äàðàà íýã íàðòàé ºäºð ñýðæ áîñîîä çóó ãàðàí íàñòàé Æåêñîí áîäâîë äàõèàä õàð í¿¿ðýý öàãààíààð ñîëèîä, áàãà íàñíû áàíäè íàð ÷àíãààãààä, äóóëæ ýõëýõ þì áàéãàà áèç ãýæ áîäîæ áàéëàà. Õºëäºõººñºº ºìíº ýýæòýéãýý óóëçàæ áàéãàà þì. Ýýæ íü “Õ¿¿ã ìèíü ºãºº÷ äýý? Ãàðãàà÷ äýý? Áè òýñýõã¿é íü áè çóóí æèë ÿàæ õ¿ëýýõâý? /Ï.Áàÿðñàéõàí “Ã¿í åðòºíö” 1999, 94/ ãýñýí õýñýã áàéäàã. Õ¿ñâýë õ¿íèé ýýæ, õ¿¿ãýý çóóí æèë ÷ õàìààã¿é õ¿ëýýæ áîëíî ãýæ áîäîæ áàéíà ø¿¿ äýý? Ǻâõºí ýõ õ¿í ë òýãæ áîäîæ ÷àäíà. Èéìýðõ¿¿ óÿðìààð õýñã¿¿äèéã çîõèîë÷ Ï.Áàÿðñàéõàíû îëîí ¿ã¿¿ëëýãýýñ îëæ óíøèæ áîëíî. “Óëààí ìàëãàéòàé îõèí” ýñâýë “×óëóó”, “Áóöàõ öàã”, “Çàõèà” çýðýã ¿ã¿¿ëëýã¿¿äýýñ ÷ àìüäðàëûí æààçëààä õàíàíäàà ºëãº÷èõ캺ð àãøíóóäûã õàíãàëòòàé ìýäýð÷ õ¿ðýæ áîëíî. Àìòòàé áè÷äýã þì ãýæ çàðèì íýã çîõèîë÷èä ººð íýã çîõèîë÷îî ä¿ãíýæ áàéõûã ñîíñîæ áàéëàà. Ãîâèéí ìàõ ÷ þì óó, ¿ã¿é áîë ãîëèî ÷èõýð øèã àìòòàé ãýæ ýíä¿¿ðýí áèòãèé îéëãîîðîé. Òýð “àìò” ãýýä áàéãààã õàðèí áè “õîâñäîõ” ÷àíàð ãýæ õýëýõèéã õ¿ñäýã. Èéì ÷àíàð äààí÷ ìàíàé òèéì ÷ îëîíã¿é çîõèîë÷èä áàéäàã þì àà. Ãýõäýý áè îãò ñàíàà çîâîõã¿é áàéíà. Èêêþ ãýäýã Çåíãèéí áàãø “Öýöýãñèéí òºëºº ñàíàà á¿¿ çîâ. Öàã íü áîëîõîä öýöýã äýëãýðäýãýýðýý äýëãýð÷, ¿ð æèìñ íü áîëîâñîðäãîîðîî áîëîâñîðíî” ãýñýí þì. Òýãýõýýð öàã íü áîëîõîîð “ñýòãýë ç¿éí óÿíãà áà çºí ñýðýõ¿é”, “àç æàðãàë-ãýðýë ãýãýýã” ìýäýð÷ áè÷èõ “õîâñäîã÷” ÷àíàðòàé çîõèîë÷èä îëíîîðîî òºðíº. Ç¿ãýýð ë çîõèîë÷ Ï.Áàÿðñàéõàí øèã õýìýýæýý.
 Òýðýýð ñîöèàëèçìûí æèë¿¿äýä ìîíãîë àìüäðàëûí ºâºðìºö õýâ ¸ñ, äîòîîä ñàíààíû öîãö åðòºíöèéã ä¿ð àìèëàõ îð÷èí àõóé, ò¿¿íäýý çîõèöìîë çàí òºðõ, õýë ÿðèàíû ºí㺠àÿñ, ñýòãýëãýýíèé õýâ ìàÿã, ¿éëäëèéã óðàí ñàéõíû ñèñòåì áîëãîí õóâèëãàõ, òýð íü ä¿ðèéí ñýòãýëèéí ã¿íä íýâòðýõ ó÷èðòàéã, çîõèîë÷èä ººðèéí “ã¿í åðòºíöèéã” ¿çýõ ¿çëýý øèíãýýæ áàéñàí àæýý.





[3]П.Батхуяг “Монголын уран зохиолын үнэт зүйлсийн социологи” УБ 2006 он, 44-р тал

[4] Íåéë Ñìåëçåð “Ñîöèîëîãè “ ÓÁ 1998 îí 9-ð òàë
[5] Ñ.Àìàðæàðãàë “Õ¿ì¿¿ñèéí õàèëöààíû øèíý÷ëýë,íèéãìèéí ñýòãýë ç¿éí òºëºâ áàéäàë” Óá 2000 îí
         /Íèéãìèéí ººð÷ëºëò : Àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéí ººð÷ëºëò / 45-ð òàë
[6]  Ä.Äàøï¿ðý┯íýò ç¿éëñèéí ñîëèãäîë óó, îþóí ñàíààíû õîîñðîë óó”, “Àðäûí ýðõ “ñîíèí 1998,¹28
[7] Õàíñ  Ïåòåð Ðåïíèê “Ãîë ¿íýò ç¿éëñ áà óëñ òºðèéí áîäèò áàéäàë” “Øèíý òîëü” 1997,¹20
[8] Íèéãìèéí øèíý÷ëýë: àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéí ººð÷ëºëò “ ÓÁ 2000 îí
    / Àìüäðàëûí çîðèëãî,õºäºëìºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû øèíý÷ëýë / 111-ð òàë