Øèíý ¿åèéí Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí àðâàí çóðãààí “ãàðöààã¿é”
/Ýññý/
Ýíý àðâàí çóðãààí ãàðöààã¿é áîë çºâõºí ìèíèé ë ñîíãîëòîîð, ìèíèé ë òààëëààð. Òèéìýýñ ãîìäîæ ãîíñîéõ áàðàã ë øààðäëàãàã¿é. ßàãààä ãýâýë áè ãýäýã ÷èíü ãàíöõàí ë õ¿í. ßìàð íýãýí àêàäåìè, áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí, õýë ñî¸ë ñóäëàëûí òºâ áèø. Òýãýõýýð ýíý ýññýýã óíøààä îëîíõ ÷èíü òàéâøèð÷ áîëíî. Áóñäûã íü áóðõàíä äààòãàÿ.
1. ÃÎÌÁÛÍ ÑÝÐ-ÎÄ
Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí íýãýí ñîäîí òºëººëºã÷ 1917 îíä îäîîãèéí Ñýëýíãý àéìãèéí íóòàã òýð öàãèéí îëîíä èõ ë àëäàðòàé Äàðü ýõèéí ñ¿ìèéí îéðîëöîî ÿäóó ìàë÷èí á¿ñã¿é íü ãýðò ìýíäýëæýý. Õºâã¿¿íèéã Ãîìáûí Ñýð-Îä õýìýýí íýðëýñýí áºãººä òýð õ¿¿ äºíãºæ 23 íàñàëñàí áîëîâ÷ ìîíãîë õýëò ÿðóó íàéðãèéí ò¿¿õýíä àðèëøã¿é ìºðºº òîäîîð ¿ëäýýõ õóâüòàé íýãýí áàéæýý.
Áàãà íàñàíäàà ÿäóó áýðõ àìüäðàëûã òóóëñàí õººðõèé õ¿¿ ýõèéí õàìòààð Äàðü ýõèéí ñ¿ìèéí ìàëûã õàðèóëæ àìü çóóëãàà çàëãóóëæ ÿâñàí ãýäýã.
Íýãýí ñîíèí ò¿¿õ ºã¿¿ëáýýñ ò¿¿íèéã òºðºõººñ 11 æèëèéí ºìíº ìºíõ¿¿ õèéäèéí õàìáà äºíãºæ òºðñºí íýãýí õºâã¿¿íèé õóâü òàâèëàí, çàÿà òººðãèéã ¿çýýä “ õîæèì èõ íîìòîé õ¿ì¿¿í áîëîõ õóâüòàé õ¿¿ áàéíà. Óõààí ñóóõ íàñàíä íü õèéäýä øàâèëóóëæ, õóâðàãà áîëãîâîë çîõèíî ãýñýí íü ÕÕ çóóíû ìîíãîëûí èõ ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷, áèëã¿¿í íîì÷ Áÿìáûí Ðåí÷èí áàéñàí àæýý. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí õî¸ð ñîäîí åðòºíö õ¿¿õýä àõóé íàñàíäàà íýã íü Äàðü ýõèéí ñ¿ìä øàâèëàõààð ò¿âä, ìîíãîë õýë áè÷èãò ñóðàëöàæ, õàðèí íºãºº íü ñ¿ìèéí ìàë õàðèóëàí ã¿éæ ÿâæýý.
Ã.Ñýð-Îä øèíý öàãèéí ýõýíä ñóðãóóëü íîìûí ìºð õººæ, íýãýí öàãò Öýäýíæàâ çîõèîë÷èéí øàâü ãýãäýí, óðàí çîõèîëûí àìòàíä îðæ, ø¿ëýã äóóëàë çîõèîæ, õîæèì áàãø íü øàâèéãàà “óëñòºðèéí äàé÷èí äóó õîîëîéã¿é, óðàí íàéðóóëàõààñ õýòðýõã¿é ø¿ëýã÷” õýìýýí õàòóóãààð ä¿ãíýæ áàéëàà. Íîì ýðäýìä øèìòýí ñóðàëöàæ, ýðòíèé ò¿¿õ –óðàí çîõèîëûí õèéãýýä ãàäààäûí ãàéõàìøèãò çîõèîë÷äûí á¿òýýëèéã çàâ ÷ºëººã¿é óíøèí ñóäëàæ áàéñàí òóõàé òýð öàãò õàìò ñóðàëöàæ áàéñàí íºõºä íü äóðñàí ºã¿¿ëñýí áàéäàã. ßðóó íàéðàã ¿íýõýýð Ã.Ñýð-Îäûã ñîðîíçäîí òàòàæ áàéëàà. Òýð öàãèéí óòãà ñî¸ëûí ñýòã¿¿ëä àíõíû ø¿ëã¿¿ä íü õýâëýãäýæ, ¿íýõýð àâüÿàñëàã ÿðóó íàéðàã÷ áîëîõîî õàðóóëæýý. Ãýâ÷ òóõàé íü öàãò ò¿¿íèéã õýí ÷ îëæ õàðààã¿é þì. Ò¿¿íèé àìüäàð÷ áàéñàí öàã ¿å õýòýðõèé ò¿ãø¿¿ðòýé, õýòýðõèé àéìøèãòàé áàéâ. Àãóó èõ Äàøäîðæèéí Íàöàãäîðæ öýë çàëóóõàí 31 íàñàíäàà, Ñîäíîìáàëæèðèéí Áóÿííýìýõ, ̺ðäýíäýâèéí ßäàìñ¿ðýí, Øèðíýíãèéí Àþóø, á¿ãä 30 ãàðóéõàí íàñàíäàà óëñ òºðèéí õýðýãò ã¿òãýãäýí àìèà àëäàæ, Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýí, Äîíðîâûí Íàìäàã, Áÿìáûí Ðåí÷èí íàð ìºí ë õèëñýýð ã¿òãýãäýí øîðîíä õîðèãäîí õýëìýãäýæ, ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí ºð㺺 ýçýíã¿é, îþóí ñàíààíû åðòºíöºä õàðàíõóé õààí÷èëæ áàéëàà. Òýð ë öàãò áàãøèéí ñóðãóóëü òºãññºí, óëñûí õýâëýõ ¿éëäâýðèéí àæèëòàí Ã.Ñýð-Îä ººðèéí òºðñºí íóòàãò áàãøëàõààð àëñûí çàìä ãàðñàí íü ÿìàð íýãýí ó÷èð øàëòãààíòàé õýðýã ãýæ ¿çýõ ¿íäýñ áèé áèëýý. Ýä¿ãýý õ¿ðòýë Ñýð-Îäûí àìüäðàëûí ñ¿¿ë÷èéí ºäºð õîíîãóóäûí òàëààð õýí ÷ ìýäýõã¿é. ßìàð ó÷ðààð öýë çàëóóõàí 23 õàí íàñàíäàà ÿðóó íàéðàã÷ òýíãýðò õàëüñíûã òààøã¿é. ×óõàì ë îí öàãèéí òýðòýýä õýýðèéí ñàëõè ë ò¿¿íèé ñ¿¿ë÷èéí àãøíû ãýð÷ áîëñîí áèç ýý.
Ãýâ÷ Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí åðòºíöºä ò¿¿íèé íýð áàëðààã¿é þì. Õàðèí ÷ îí öàãèéã äàâàõ òóñàì Ãîìáûí Ñýð-Îäûí ñóó àëäàð äóóðüññààð áàéíà. “Öàðöààõàé ÷àñõèéõ òºìºðëºã äóóí íàìðûã óðèí øàãøèðíà” õýìýýõ ãàéõàìøèãò ìºð áîëîîä “ ĺìºí”, “Õàâàð, “Íàìàð”, “Óëèðàë áà áè” “Ýýæäýý” çýðýã óÿíãûí òàíñàã ø¿ëã¿¿ä íü ¿å ¿åèéí ÿðóó íàéðàã÷äûí ñýòãýë ç¿ðõýíä ýãøèãëýñýýð àâàé.
Õýðýâçýý Ãîìáûí Ñýð-Îäûí ÿðóó íàéðãèéã ÿìàð íýãýí ç¿éëòýé ç¿éðëý ãýâýë ÿìàð ýðãýëçýýã¿éãýýð “öàâ÷èì ºíäðººñ ñàöðàí áóóæ áóé óóëûí ãîðõèíû òóíãàëàã óñòàé” ç¿éðëýõèéã õ¿ñíýì.
Òýð ë òóíãàëàã óñ ìýò ø¿ëã¿¿ä íü,ýðòíèé ìîíãîëûí ñîíãîäîã ÿðóó íàéðãèéí õ¿÷òýé óëàìæëàëûã ººðòºº øèíãýýæ, øèíý öàãèéí øèíýëýã ñýòãýëãýýã òóñãàæ , çºâõºí Ñýð-Îäûí ãýñýí ºí㺠òºðõèéã ìîíãîëûí óðàí çîõèîëä ¿ëäýýæ ÷àäñàíûã îíöãîéëîí äóðüäàõ íü ç¿é áèç ,ýý
2. ДОРЖИЙН ГОМБОЖАВ
Монгол хэлт яруу найргийн түүхэнд дөнгөж 34 хөн насалсан Доржийн Гомбожав хэмээх билигт хүмүүний нэр арилшгүйгээр бичигджээ. Сүхбаатар аймгийн харьяат, Гүржийн Шото Руставелийн “Барсан хэвнэгт баатар” туульсыг эх монгол хэлнээ яруу сайхан орчуулсан зэргээр түүний амьдрал намтар богинохон ч “Дайн”, “Сэвх, “Нас”, “Алтан хундага”, “Хайрын бадаг”, “Гурван хоногийн насгүй”,” Булингар” зэрэг цөөнгүй шүлгүүд нь яруу найргийн ертөнцөд мөнхөрсөн билээ. Түүний шүлгүүд 1960-аад оны үеэр монголын яруу найрагт хүчтэйгээр боссон уянгын давалгааны “түүчээ” байсан гэж зарим судлаачид үздэг. Хэдийгээр “нас, нас,нас яахав,ээ” хэмээн Доржийн Гомбожав бичсэн байдаг ч илүү хэд насалсан бол хэмээх бодол түүний шүлэг зохиолуудыг уншиж байхад төрдөг юм. Түүний нас барсан шалтгаан нь их л бүрхэг, их л эргэлзээтэй. Тэгээд ч цаг үе нь түүнд ялимгүй л хатуу хандсан гэдэг, ээ
3. МИШИГИЙН ЦЭДЭНДОРЖ
ßðóó íàéðàã÷ Ì.Öýäýíäîðæ
Яагаад ч юм бэ? Түүний нэрний өмнө өөр илүү олон тодотгол хэрэггүй санагддаг юм. Үнэхээр ясны яруу найрагч гэвэл түүнийг л хэлэх байх. Учир нь тэр бүхий л амь амьдрал, хувь тавилангаа зөвхөн яруу найрагт зориулсан билээ. Говь алтай нутгийнх атлаа европ төрхтэй энэ найрагч 1970-аад оны үеийн Монголчуудын оюун санааны томоохон удирдагчдын нэг байсан гэдэг. Үхлийнх нь шалтгаан нууцлаг тодорхойгүй шиг амьдрал нь их л тодорхойгүй өнгөрсөн санагддаг. Гэвч дэлхийн сонгодог уран зохиолын олон сайхан орчуулга, гайхалтай өвөрмөц хэлбэртэй, хэтэрхий шинэлэг шүлгүүд нь дэндүү тодорхой үлдсэн юм, аа. Яаж энэ орчлонгоо аврах вэ? гэсэн түүний санаашрал яруу найрагчдын зүрхэнд лугшиж буй цагт Мишигийн Цэдэндорж мэдээж мөнх билээ.
4. Áýãçèéí ßâóóõóëàí
ßâóóõóëàí ãýõýýð ÿðóó íàéðàã ãýæ ñîíñîãäîíî ãýæ õýíèé ÷ áèëýý áè÷ñíèéã áè ìàðòäàãã¿é þì. Èíãýæ òîäîðõîéëóóëàõ áîëòëîî ÿðóó íàéðàãæñàí ò¿¿íèéã ºíãºðñºí ÕÕ çóóíû Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí íýã òîì ñ¿ìáýð îðãèë ãýäãèéã ÿàõàí ¿ë õ¿ëýýí çºâøººð÷ áîëíî. Ò¿¿íèé ¿åä îëîí ãàéõàëòàé ÿðóó íàéðàã÷èä ¿íýíäýý ò¿¿íèé ñ¿¿äýðò äàðàãä÷èõñàí þì. Ýíý áîë åðòºíöèéí îþóí ñàíààíû ò¿¿õýíä áàéäàã ë ç¿éë. Îëîí ¿ãýýð ßâóóõóëàíã òîäîðõîéëæ áîëíî. Ãýõäýý “ëèðèê” ãýäýã ýíý ýðòíèé ãðåê ¿ã ò¿¿íèé ÿðóó íàéðàãò ÿâ öàâ òîõèðäîã áèëýý. “̺íãºí õàçààðûí ÷èìýý”, “Íàìðûí ìºíãºí ºã뺺” õî¸ð àëü ÷ òàëààðàà ýíý ÿðóó íàéðàã÷èéí øèëäýã á¿òýýë ãýäãèéã äóðüäàõ íü áàðàã èë¿¿ö. Èõ çàëóóäàà “ººðºº óéëæ èðýýä ºðººëèéã óéëóóëæ” áóöäàã õîðâîîãèéí òóõàé áè÷èæ áàéñàí íàäàä òààëàãääàã çàìààñ ñàëæ “øºíºäºº ãýðýëòýì öàðàéëàã” ñàéõàí õ¿¿õí¿¿äèéí ø¿ëýã îëíûã áè÷ñýí ÷ “Õºõ ìàíõàí òýíãýðèéã” òýð ¿íýõýýð “ýçýãíýíõýí òºðñºí” ãýäãèéã ìÿíãàí óäàà õýëñýí ÷ ¿ãèéí õ¿÷ óëàì ÷àíãàðàõààñ ¿ë ñóëàðìîé.
5. ÄÀÍÇÀÍÍßÌÛÍ ØÀÃÄÀÐѯÐÝÍ
Äàðüãàíãûí ÿðóó íàéðàã÷äàä òºäèéã¿é 1970-ààä îíû Ìîíãîë ÿðóó íàéðàãò õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëñýí òîìîîõîí óðàí á¿òýýë÷èéí íýã áîë Äàíçàííÿìûí Øàãäàðñ¿ðýí àðãàã¿é ë ìºí áèëýý. Õýäèéãýýð îð÷ëîíä àìüäàðñàí 38 æèëèéí õóãàöààíäàà óÿíãûí ÿðóó íàéðãèéí äºðâºí ò¿¿âýð, ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëñíýýñ íü õîéø õî¸ð ò¿¿âýð õýâëýãäýí ãàðñàí ÷ ò¿¿íèé á¿òýýë¿¿ä îí öàãèéã òóóëàí Ìîíãîë ò¿ìíèé ç¿ðõ ñýòãýëä àìüäàðñààð áàéíà. Ýõýí ¿åäýý ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿ä íýãýí íýðò ÿðóó íàéðàã÷èéí íºëºº íü äîð, îëîí ø¿ëãýýñ òýð ÿðóó íàéðàã÷èéí ºí㺠àÿñ èëýðõèé ìýäðýãääýã áàéñàí áîë óäàëã¿é æèíõýíý Ä.Øàãäàðñ¿ðýíãèéí ãýñýí îãò ººð, ººðèéí ãýñýí ø¿ëã¿¿äýý áè÷ñýí ãýäýã. Òýð òóñìàà “Áàãà ¿ä”, “Ç¿ðõ ìàðòàõã¿é” ò¿¿âð¿¿ä íü Ä.Øàãäàðñ¿ðýíã ººðººð íýýõ áîëîìæèéã Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õýíä ºãñºí ãýõýä õèëñäýõã¿é, ýý. Òýðýýð íýãýí ø¿ëýãòýý:
Ãàéõóóëàõ ñ¿ð ¿ã¿é ÷, ãàçðûí õýâãèé áàðààäàëã¿é
Ãàãöõ¿¿ çîðüñîíäîî õ¿ðýõ õ¿í àäèë òýì¿¿ëñýýð
Ãàäààä äàëàéä î÷èõ àâààñ
Áè-
Òàëûí ãîðõè ë áàéõûã õ¿ñíý. ãýæýý.
Ýãýë äàðóóõàí, ìºí ÷àíàðààðàà àìüäðàõûã óòãà ó÷èð ýíý ø¿ëãýýñ õàíõàëæ áàéõ øèã ñàíàãäàíà. Òýð ø¿ëýã øèãýý àìüäàð÷ ø¿ëýã øèã ýöýñëýñýí àæýý.
6. Íÿìáóóãèéí ÍßÌÄÎÐÆ
ÕÕ çóóíû Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí ãàéõàìøèãòàé òºëººëºã÷äèéí íýã ÿàõûí àðãàã¿é Íÿìáóóãèéí Íÿìäîðæ þì. “Îíöûí ñàéõàí õ¿¿õýí, ç¿ðõíèé èõ õóëãàé÷ þì” ãýñýí ñîäîí ø¿ëãýýðýý èõ óòãà çîõèîëä îðæ èðñýí òýðýýð Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìàíä òºðæýý. Ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿ä òóõàéí ¿åäýý äýíä¿¿ øèíý, äýíä¿¿ ºâºðìºö, ººðèéí ãýñýí ºí㺠òºðõòýé áàéñàí íü îëîí æèë ¿çýë áîäëûí áîëîîä ýðõ ÷ºëººíèé õàâ÷èëãàíä àìüäðàõ øàëòãààí íü áîëñîí ãýäýã Ãýâ÷ òýð ýíý á¿õíèéã ñºðºí ãàð÷ Ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí ò¿¿õýíä ¿ëäýõ¿éö îëîí øèëäýã ø¿ëã¿¿äýý òóóðâèñàí áèëýý. Òýãýýä ÷ 1992 îíä òºð ò¿ìýí ò¿¿íèé á¿òýýëä Ìîíãîë óëñûí òºðèéí øàãíàë õ¿ðòýýñýí íü ¿íýí õýçýýä ÿëàí äèéëäýãèéí ¿ëãýð áîëñîí áèëýý. Íÿìáóóãèéí Íÿìäîðæ õýìýýõ ýíý ñîíèí åðòºíö, òýðõ¿¿ åðòºíöèéí áè÷âýð áîëñîí ø¿ëã¿¿äèéã ýðèí çóóí öàã õóãàöàà óëèðàõ òóñàì ¿íýä îðæ, øèæèð ìýò ãÿëàëçàí áàéãàà íü åð人 ãàéõàìøèã àæýý. Òýð òóñìàà “Àëò “íàéðàãëàë.
7. Ëõàìæàâûí Ëóâñàíäîðæ
1970-ààä îíû Ìîíãîëûí ÿðóó íàéðãèéí ñîäîí òºëººëºã÷èéí íýã áîë Ëõàìæàâûí Ëóâñàíäîðæ ãàðöààã¿é ìºí áèëýý. Ýðõýì òà á¿õýí òºäèéëºí íýðèéã íü ñîíñîîã¿é áàéæ ìýäýõ ýíý ÿðóó íàéðàã÷ äºíãºæ 36 íàñëàõäàà “Íàðòàé áîðîî”, “Õîëûí áàðàà” çýðýã ÿðóó íàéðãèéí 3 ò¿¿âýð õýâë¿¿ëæ àìæñàí íü Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëä íýãýýõýí òîì îðîí çàéã áèé áîëãîñîí ãýäýã þì. Òýðõ¿¿ îðîí çàéä ìºð á¿õýíäýý ã¿í óòãà àãóóëñàí ÷ºëººò õýëáýðèéí çºâõºí Ëóâñàíäîðæèéí ãýõ òîäîòãîëòîé “ªí㺔 íàéðàãëàë, “Øààëóóõ¿¿ãèéí äóóëü” õèéãýýä ººð áóñàä óÿíãûí ø¿ëã¿¿ä íü îðøèæ áàéãàà þì. Çóóõàíä ãàë áàéõàä ñýòãýëä ãàë îëäîíî õýìýýí õàðöààðàà õàðèóëëàà ãýæ ø¿ëýãëýñýí ýíý ýãýë õ¿ì¿í äóó øèã àìüäàðñàí îí æèë¿¿ääýý äóó áîëîí ¿ëäñýí áèëýý. Ýðõýì ÿðóó íàéðàã òààëàí ñîíèðõîã÷ òà Ëõàìæàâûí Ëóâñàíäîðæ õýìýýõ ÿðóó íàéðàã÷ûã îãò óíøààã¿é áîë Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí öýöýðëýãèéí àìòàò íýãýí àëèìûã õàçàæ ¿çýýã¿é áàéíà ãýæ ººðèé㺺 ÷àìëàí áîäîîðîé. Õàðèí òàíüä òààëàãäàõ ýñýõèéã òýíãýð ìýäýõ õýðýã, ýý
8. Ìèøèãèéí Øèð÷èíñ¿ðýí
Ìèøèãèéí Øèð÷èíñ¿ðýí áîë Á.ßâóóõóëàíãèéí ¿åèéí òóí ñîäîí ºâºðìºö ÿðóó íàéðàã÷èéí íýã þì. Õ¿¿õýä áàãà íàñíû äóðñàìæààñ ñýäýâëýñýí óÿíãûí îëîí ø¿ëã¿¿ä íü ò¿¿íèé óðàí á¿òýýëèéí ººð ºí㺠òºðõèéã èëýðõèéëæ áàéäàã þì. Ìàãàäã¿é ÿðóó íàéðàã ãýãýýí ñàéõàí õ¿ñýë ìºðººä뺺ñ ÷ ýõýëäýã áàéæ áîëîõ þì ø¿¿. Òèéì áîäîë ¿íýíäýý ÿðóó íàéðàã÷ Ì. Øèð÷èíñ¿ðýíã óíøèõ àõóéä óëàì ÷ õ¿÷òýé ìýäðýãääýã þì. “Õ¿ñëèéí õ¿ëýã”,”Ñàéõàí àéë”, “Ýðäýíèé ýðõè”, ãýýä óÿíãûí ø¿ëãèéí îëîí ò¿¿âð¿¿äèéã íü ýðõýì ¿çýã÷ òà á¿õýí ìýäýýæ óíøèæ áàéñàí áàéõ. Ìàãàäã¿é äýëõèéí óðàí çîõèîëûí øèëäýã á¿òýýë¿¿äýýñ îð÷óóëñàí íîìíóóäûã íü ìýäýõ áèç. Òèéìèéí òóë îëîí ¿ãèéã ¿ë íóðøààä ò¿¿íèé ÿðóó íàéðãèéã öººí ¿ãýýð òîäîðõîéëîõûã îðîëäüå. Ìîíãîëûí ÿðóó íàéðàãò äóóëü ø¿ëãèéí õºãæèë Ì.Øèð÷èíñ¿ðýíòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Ýíý áîë ÿàõ àðãàã¿é ¿íýí ç¿éë. ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ÿðóó íàéðàãò äóðñàìæèéí ø¿ëãèéí òîìîîõîí òºëººëºã÷ áîë Ì.Øèð÷èíñ¿ðýí þì. Òèéì,ýý áàñ ë ¿íýí ç¿éë. Õàðèí Ì.Øèð÷èíñ¿ðýí çàðèì àõìàäóóäûí áàõàðõàëòàéãààð ä¿ãíýõ äóðòàé÷ëàí “ìîíãîë ñýòãýëãýýòýé ÿðóó íàéðàã÷ “ þì. Èíãýýä ë áîëîî. ¯íýíäýý ººð èë¿¿ îëîí ¿ã ýíý ÿðóó íàéðàã÷èä õýðýãã¿é äýý?
9. Дамдинсүрэнгийн Урианхай
Дамдинсүрэнгийн Урианхай хэмээх энэ ертөнцийг ганцхан “сайн яруу найрагч” гэдэг зүйлээр тодорхойлох боломжгүй. Учир нь сайн яруу найрагч гэдэг нь түүний зөвхөн “нэг тал “. Магадгүй сайн хувь хүн, сайн сэтгэгч, сайн бясалгагч зэргээр нэрлээд байвал цөөнгүй зүйлийг хэлж болно. Хамгийн сонирхолтой нь тэр бүх сайн чанарууд нь Д. Урианхай абугайн шүлгүүдээс нэвт үнэртэж байдаг юм. Зарим хүмүүс Д. Урианхайг ойлгоход төвөгтэй гэдэг. Түүн шиг худлаа үг даанч үгүй. Зүгээр л ойлгох хүсэлгүйгээ, эсвэл ойлгох ухаангүйгээ далдах гэсэн л шалдир булдир арга гэж шинэ үеийн нэгэн яруу найрагч дүгнэсэн байдаг. Үнэхээр шударга бус зүйлүүдтэй үл эвлэрэх, үг утгын гүн зохирлыг мэдрэх, яруу найргийн амьд халуун хүнлэг чанарыг энэ л хүний шүлгүүд цогц байдлаар нь тээж байдаг гэнэм. Тийм ээ, монгол яруу найргийн тод од Дамдинсүрэнгийн УРИАНХАЙ гэж...
10. Áàâóóãèéí Ëõàãâàñ¿ðýí
Àíõ ýíý ÿðóó íàéðàã÷èéí íîìûã óíøèõ áàéõäàà áè ø¿ëãèéí íîìûã óíøèõ áóñ õàðèí óóäàã áàéëàà. Ñ.Äàøäîîðîâûí “Òàë áèä õî¸ð”, Ï.Ï¿ðýâñ¿ðýíãèéí “×èí õàéðûí ºðãºë”, Ä.Øàãäàðñ¿ðýíãèéí “Äàëàéí öýíõýð äàâàëãàà” –ã óíø÷èõààä Á.Ëõàãâàñ¿ðýíãèéí “ Öàãààí òýíõëýã”,” Àíãèð óóðàã” õî¸ðûã óíøñàí ÷èíü ÿðóó íàéðàã ÷èíü ÿã èíãýõýä ÷óõàì àëèí þì áý? ãýñýí àñóóëòàíä “óíàæ” áàéñàí þìäàã. Ýíý àñóóëòûíõàà õàðèóã íèëýýä õîæóó îéëãîñîí ÷ Ëõàãâàñ¿ðýí ãýäýã ÿðóó íàéðàã÷ íàäàä ã¿íçãèé ñýòãýãäýë ¿ëäýýæ ÷àäñàí þì. “Õîñ óÿíãà” ,”Ãàøóóí ºâñ” òýðã¿¿òýé ø¿ëãèéí ò¿¿âð¿¿äýä ýíý ÿðóó íàéðàã÷èéí ãàðöààã¿é “ø¿ëã¿¿ä” áàãòäàã þì. Ìîíãîë àõóé, ìîíãîë óëàìæëàë, ìîíãîë óõààí ãýæ èõýýð ÿðüäàã ýíý öàã ¿åä á¿ãäèéã íü íýã äîðîîñ ìýäýðüå ãýâýë ò¿¿íèéã óíøèõàä ë õàíãàëòòàé. Ýíý ÷ ÷àíàð íü ò¿¿íä îëîí õ¿í äóðòàé áàéäãèéí øàëòãààí ãýæ áè îéëãîäîã.
11. Äàíçàíãèéí Íÿìñ¿ðýí
Õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íèéã Ýðýýíöàâûí õýìýýí äóóäàõàä áè äóðã¿é. Òýð Ìîíãîëûí ÿðóó íàéðàã÷ áàéñàí þì. Çàðèì íýã íü àéõòàð àòààðõäàã áàéñàí ó÷ðààñ ìèíèé ìýäýõýýð íèëýýä õîæóó ýíý ÿðóó íàéðàã÷èéí òóõàé 1990- ýýä îíûíõîí ë ÿðüæ ýõýëñýí ãýæ õàðääàã þì. Ãýãýýí òóíãàëàã áàéõ, ãýãýýí òóíãàëàãààñ ÷ ãýãýýí òóíãàëàã áàéõûí ìºí ÷àíàðò áàðàã ë õ¿ðñýí ÿðóó íàéðàã÷ ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî. Òýð “ãàçðûí ã¿í äýõ ¿íäýñíèé ¿ç¿¿ð ð¿¿ çàëáèðàõ âý?” ãýæ áè÷ñýí þì. Ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿ä ¿íýíäýý õ¿íèé ñýòãýëýýñ óðãàñàí öýöýã òºäèéõºíä áóñ õàðèí òýð öýöãèéí ¿íäýñ ð¿¿ çàëáèðàõ õ¿ñëýýð ä¿¿ðýí áàéñàí þì. ßëèìã¿é çàëóóäàà “äýíä¿¿ óÿõàí õºëèéã” îéðîîñ õàðæ áàéñàí òýðýýð “Õàâðûí óðñãàë”, “Ñýòãýëèéí áàéãàëü”,” Àãëàãõàí òàëààñàà” ãýñýí õýäõýí ø¿ëãèéí ò¿¿âýð áèäýíä ¿ëäýýæýý. Àìüäðàëûã ñàéõàí, àìüäðàëûã ñàéõíààñ ÷ ñàéõàí ãýæ ìýäðýõèéã õ¿ññýí õýí ÷ ” “ĺðâºí öàã”-èéã óíøààä äàðàà íü 90 õ¿ðìýýð ñàíàãäâàë áè õóâüäàà ãàéõàõã¿é, ýý.
12. Î÷èðáàòûí Äàøáàëáàð
ÕÕ çóóíû Ìîíãîë ÿðóó íàéðàãò ýíý ýðõýì õ¿ì¿¿íèé íýð õóó÷íû õýëëýãýýð ¸ñòîé “àëòàí ¿ñãýýð” òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí þì. Ýðýìãèé, øóäàðãà, øàíòðàøã¿é ãýýä ë æèíõýíý ÿðóó íàéðàã÷äàä áàéõ ÿñíû çàí òºëâèéã ººðòºº 100 õóâü øèíãýýñýí èéì ãàë õàëóóí, åð áóñûí åðòºíö äàõèí ìîíãîë ÿðóó íàéðàãò òºðºõ ìàãàäëàë ¿ã¿é ãýæ ñàíàäàã þì. Ø¿ëã¿¿ä íü äýíä¿¿ ýð÷èìëýã ÷àíàðòàé. Óíøñàí õýíä ÷ íºëººëºõ òèéì óâäèñòàé þì. Õýäèé 42 õîí íàñàëñàí ÷ Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí ò¿¿õýíä “Îääûí àÿëãóó”,” Ãîë óñ íàìóóõàí óðñàíà”,”Ãýðýëò õàéð”,” Ç¿¿äíèé ìºíãºí øóâóó”, “Áóðõàíû ìýëìèé” çýðýã ÿðóó òàíñàã, 纺ëºí òóíãàëàã, ã¿í áîäðîë, ãýãýýí ãóíèãààð ä¿¿ðýí ø¿ëãèéí ò¿¿âð¿¿äýý ºâ áîëãîí ¿ëäýýñýí íü þóòàé çàâøààí áèëýý. Óóðñàæ îìîãøñîí ¿åäýý ãàë ìýò ñàíàãääàã, òàéâøèð÷ áÿñàëãàñàí ¿åäýý áóðõàí ìýò ¿çýãääýã ýíý õ¿ì¿¿íèé äýýä, õóâü åðòºíö îäîî ÷ áèäíèé îþóí ñàíààíä íºëººëñººð áàéíà. Õ¿í áèäíèé ìàõàí áèå ìºíõ íàñã¿é ÷ îþóí ñàíàà ãýäýã õèé áèå ìºíõ íàñòàé íü ¿íýí æèøýý Î÷èðáàòûí Äàøáàëáàð áîëîõûã áàòëàí õýëýõ èë¿¿ö ñàíàãäàíà. Öààñàí äýýð íýðòýé, öàñàí äýýð ìºðòýé ÿâñíûã íü ýðèí çóóí ¿ë ìàðòàõ ýíý õ¿ì¿¿í õóäàë áàÿí ÿâñíààñ , øóäàðãà õîîñîí ÿâààðàé õýìýýí çàõèñíûã Ìîíãîë ò¿ìýí á¿¿ ìàðòààñàé… Ìàðòâàë…
13. Ëõàìæàâûí Ìÿãìàðñ¿ðýí
“Óðèíû øóâóó” õýìýýõ òýð æèæèãõýí óëààí íîìûã óíøèæ õýâòñýí 1988 îíû çóíû ààãèì ºäðèéã áè ìàðòäàãã¿é þì. Ó÷èð íü ÿã ýíý õ¿í øèã ýì÷, òýãýýä ÿðóó íàéðàã÷ áîëîõñîí ãýæ ìºðººäºæ áàéæ áèëýý. Òýð ìºðººäºë ìèíü õýäèé áèåëýýã¿é ÷ ìºí òýð ¿åä
Èõ óóëñèéí áýëä
Á¿ãýýí àäóó ÷
Ñ¿¿ë øàðâàíà.
Áàðààí àäóó ÷
Ñ¿¿ë øàðâàíà ãýñýí ø¿ëãèéã ñàéí îéëãîîã¿é ÷ ýðõýìëýäýã ÿðóó íàéðàã÷äûí ìèíü òîîíä Ëàìæàâûí Ìÿãìàðñ¿ðýí õýìýýõ ýíý ýãýë õ¿íèé ýðõýì íýð á¿ðòãýãäýæ îðõèñîí áèëýý. Ìîíãîë ÿðóó íàéðàãò Ìÿãìàðñ¿ðýí íýðòýí ìèíèé ìýäýõýýð õî¸ð áèé. Õî¸óëàà àâúÿàñëàã õèéãýýä äàõèí äàâòàãäàøã¿é åðòºíö¿¿ä. Ãýõäýý Ëõàìæàâûí Ìÿãìàðñ¿ðýíãèéí ø¿ëã¿¿äýä ¿ãèéí íàéðàë, óòãûí ã¿íçãèéðýë ãýõýýñýý èë¿¿ ÿðóó íàéðãèéã õàéðëàõ, ÿðóó íàéðàãò ¿íýí õóâèðøã¿éãýýð ºãñºí “àñàð òîì ñýòãýë” îðøèæ áàéäàã þì. Ò¿¿í÷ëèí õ¿ì¿¿í õèéãýýä õ¿ì¿¿íèé åðòºíöèéã õàéðëàõ “àñàð òîì õàéð” íóóãäàæ áàéäàã. Õýðýâ ãàíöõàí ¿ã¿¿ëáýðýýð Ëàìæàâûí Ìÿãìàðñ¿ðýíã òîäîðõîéë ãýâýë ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿ä õ¿íèé òºëººõ õàéðààð ä¿¿ðýí ÿðóó íàéðàã÷èéí ñýòãýë þì ãýæ õýëýõèéã õ¿ñíýì.
Òýíãýð ìèíü,
Øóäàðãà õ¿í ÿâàõ øóëóóõàí õýëýõýä õýö¿¿ã, óõààíòàé õ¿í áîëãîîìæòîé àìüäðàõ ó÷èðòàéã àõ ìèíü òà þó ýñ àíäàõ âý?
14. Дорждамбын Баттогтох
Монгол яруу найргийн ертөнцөд цэл залуугаараа мөнхрөн үлдсэн цөөхөн гайхамшигт хүмүүсийн нэг бол яахын аргагүй, бүр ямар ч аргагүй Дорждамбын Баттогтох билээ. Хэдийгээр îëîí õ¿í энэ залуугийн нэрийг сонсож дуулаагүй байж болох юм. Харин хожмын өдөр хайрладаг, бүр шүтэн дээдэлдэг яруу найрагчдын чинь тоонд энэ мөнхөд залуугаараа үлдсэн Баттогтох хэмээх нэр бичигдсэн байхад миний л хувьд гайхах зүйл үгүй. 1990-ээд онд монголын уран зохиолд асар том түрлэг, аюумшигтай том давалгаа болон орж ирсэн залуусын нэг, амьдрал хийгээд хүмүүст үнэн зүрхнээсээ хайртай, хорвоо хийгээд жамыг дэндүү эрт ухаарсан тэрээр” үйлийн үр үсэнд хүртэл бий” хэмээн бичиж байсан юм. 27 -хон жил амьдрахдаа 100 насалсан хүнээс ч илүү ертөнцийг таньж мэдсэн түүний шүлгүүд гэгээн тунгалаг сэтгэл, амьдралд тэмүүлсэн хүслээр дүүрэн байдаг юм. Өөрийнх нь бичснээр шувуу болон нисэн одсон тэрээр яруу найргаараа дамжуулан оюун санаагаа Монголын уран зохиолд үлдээсэн юм. Санах, дурсах эсэхийг амьд бидний сэтгэл зүрх л мэдэх хэрэг,ээ
15. Ëóâñàíäîðæèéí ªëçèéòºãñ
Ë.ªëçèéòºãñèéí “Òýíãýðò óðãàäàã ìîäîä” óó? Óíøààä ë áàéìààð íîì. Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí ò¿¿õýíä ýìýãòýé õ¿í èéì íîì áè÷ñýí íü ãàéõàìøèã. “Çàëáèðñàí àëãàíä ìèíü íàìàð áàéãàà” ãýñýí õà÷èí ìºð¿¿äèéã ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿äýýñ õýä õýäèéã áîë õýäèéã îëæ áîëíî. Ýñâýë “öýýæèí äîòîð ìèíü ºâñ íîãîî óðãà÷èõñàí þì øèã äîòîð èðâýãíýýä áàéíà” ãýñýí ãàéõìààð ìýäðýìæ¿¿äèéã õ¿ñâýë õ¿ðòýæ áîëíî. Îëîí òàëààðàà ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿ä íóóöëàã õèéãýýä òàéëàãäàøã¿é ìýò. ̺í îëîí òàëààðàà áèäíèé ÿðóó íàéðàã ãýæ ¿çäýã õýìæ¿¿ðýýñ ººð. Ýìýãòýé õ¿íèé ÿìàð íýãýí ìàíü ìýòèéí ìýäýðäýãã¿é òèéì “ òîì ñàð, òèéì ººð ñýâøýý , òèéì íýã ñàíäàë, á¿¿ð òèéì íýã øèðýýíèé ãýðýë ÷ ªëçèéòºãñèéã òîäîðõîéëæ áàéäàã. Ýìèëü Äèêåíñîíèéã áè òèéì ñàéí óíøààã¿é. Ãýõäýý ø¿ëã¿¿äýýñ íü áè íýã þì ìýäýðäýã þì. ªëçèéòºãñººñ ÷ ÿëãààã¿é. Õàðèí þó ãýäãèéí õóâü áàéâàë õîæèì õýëüå äýý?
16. Áààòàðûí Ãàëñàíñ¿õ
Àÿíãà öàõèëãààí ºäºð á¿õýí öàõèäàãã¿é. Õàðèí Ãàëñàíñ¿õèéã óíøâààñ ºäºð á¿õýí öàõèëãààí öàõèäàã ãýäýãò èòãýäýã áîëíî. ªã뺺 á¿õýí òýíãýð öýëìýã íàð ìàíääàãã¿é. Õàðèí Ãàëñàíñ¿õèéã óíøâààñ ºã뺺 á¿õýí ¿¿ëòýéä ÷ íàð ìàíäàíà ãýäýãò èòãýäýã áîëíî. Ýíý á¿õýí ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿äèéã á¿ðýí òîäîðõîéëæ áàéãàà þì áèø. Ç¿ãýýð ë ÿëèìã¿é îéëãîëò õàíäëàãà ºãºõ çîðèëãîòîé þì. Ò¿¿íèéã øèíý÷ëýã÷, ìîäåðíèñò ãýäýã. Òèéì áàéõ ë äàà, çàðèì òàëààðàà. ¯íýíäýý áîë òýð õýí ÷ áèø. Òýð þó ÷ áàéæ áîëíî. ßìàð ÷ õýëáýð, òîäîðõîéëîëò, îíîëûí îéëãîëò ò¿¿íä õýâøèõã¿é. Õàøèëò õààëò, õ¿ðýý ðààìàíä ò¿¿íèéã õèéãýýä õýðýãã¿é. Ãàëñàíñ¿õèéí õàìãèéí ãàëçóó òàë íü åð人 ýíý ø¿¿ äýý? “Ñýòãýë ãýäýã ýðõòýí íü ç¿ðõ øèã çîãññîí ÷ ”, ÿðóó íàéðãèéí øèíý÷ëýëèéí òºëººõ çóóí æèëèéí äàéí” –ä òýð “¿õýõ äîëîîí øàëòãààíàà” îëñíîî ìýäýëã¿é òóëàëäñààð áàéõ áîëíî. Ýíý òýìöýã÷ ÷àíàð ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿äýýñ, áàñ íÿöàã÷, óðâàã÷ ÷àíàð ÷ ò¿¿íèé ø¿ëã¿¿äýýñ “ñýíõèéæ” áàéäàã þì. ßìàð íýãýí ººð ýð÷èì õ¿÷ çºâõºí ò¿¿íä çîðèóëæ ¿éë÷èëäýã áàéõ ãýæ õààÿà ñàíàìààð Áààòàðûí Ãàëñàíñ¿õ, ÿðóó íàéðàã÷, ÿìàð ÷ áàéñàí…
Òºãñãºë
Òàíüä øèíý ¿åèéí Ìîíãîë ÿðóó íàéðãèéí òàëààð ÿìàð ÷ áàéñàí ÿëèìã¿é ÷ àòóãàé îéëãîëò áèé áîëñîí áîë áè áàÿðëààä áàðøã¿é. Õýðýâ òà ýíý ýññýã öààø íü àðâàí òàâàí õ¿íä äàìæóóëáàë ìàðãààøèéí ìîðèí öàãò ñàÿ äîëëàð îëîõ áîëíî. Õýðýâ ýñ äàìæóóëâààñ… Ýíý ÿëèìã¿é õóäàë íàðãèà… Õàðèí áóñàä íü ¿íýí.
2009 îí
